Contra o reintegracionismo

Esta columna é -como anunciamos na precedente- das que non fan amigos. Mais ben algún inimigo irreconciliable, nestes tempos da ofensa rápida e activismo dixital. Xa só co título xa debín facer uns cantos.  

 

Por iso, se ti, lector reintegracionista, desafiando o escaso límite de atención propio dos nosos días, chegaches ata este segundo parágrafo, antes de que vaias botando lume pola boca, déixame que dea o meu recoñecemento a persoas coma Estravís, autor do monumental dicionario galego, Carballo Calero ou ó voluntarismo de medios e entidades coma Novas da Galiza, á AGAL, Através Editora, os promotores da Lei Paz Andrade e os da integración de Galicia (frustrada polos intereses corporativistas dos funcionarios, máis ca dos políticos, do Ministerio de Asuntos Exteriores) na CPLP. Simplemente disentimos do mellor xeito de asegurar a pervivencia non só da lingua, senón do que para min é moito máis importante, os galegofalantes.   

 

Dicía Ferrín o outro día en Luzes que “Non coñezo a ningún reintegracionista que saiba pronunciar algunha das consonantes portuguesas.” E ten razón. Se ben é certo que perdemos case toda a fonética – doume ben conta eu ao levar 20 anos fóra cando volto á terra, non por min, que son duro de ouvido, senón no meu propio entorno. Os portugueses, ao separárense de nós, gañaron un reino, unha corte -á francesa, como todas as da época, e por moito que se reivindiquen seis séculos de alianza con Inglaterra, a súa cultura, arquitectura, literatura e fonética ten moito máis que ver con París e pouco con Londres- e un imperio de ultramar. 

 

Iso e 500 anos de fronteira, fronteira de verdade, con canóns a ámbolos lados, terra de ninguén, nada que ver coas ducias de fronteiras de opereta que cruzou Goethe na súa “Viaxe a Italia”.  O tempo é un pouso que vai engadindo capas que inevitablemente nos van separando, mais mental que fisicamente -como testemuñan séculos de vagas de emigrantes a Lisboa e porto, ou o contrabando na raia- por moito que resulte sorprendente o moito que, malia o tempo e a historia, ainda temos en común, en moitas cousas máis ca con España.  

 

Malia que un galegofalante nativo atope no portugués máis coloquial o calor daquelas palabras aprendidas da infancia e que ninguén usa xa, as diferencias son o suficientemente importantes como para facer difícil seguir moitas cancións, filmes e conversas alleas, cousa que non nos pasa cun peruano, ou mesmo cun andaluz. Se cadra, rebuscándoo moito, pasa cun mestizo guatemalteco ou cun fresa mexicano, ou cun porteño, se eles porfían en falar só coloquialmente. É máis, entendo con máis facilidade variantes rexionais británicas ou estadounidenses, e mesmo do propio francés, que moitas veces ós propios portugueses -e iso mesmo no caso de formar desa reducida minoría de galegos que, segundo testemuñan os propios portugueses,  segue con solvencia suficiente a actualidade portuguesa, sexa audiovisual coma na prensa.  Probade a seguir a divertida “Por do Sol”, na RTP play online. 

 

Logo está a prosodia. Divertinme enormemente escoitando o discurso de Olalla Rodil o 15 de decembro parodiando ao PP por acusar ao Bloque de ser nacionalista. Devino pór tres veces alomenos. O único discurso memorable nun ano no que celebramos 40 anos de parlamento. E malia iso, mesmo tendo en conta que o fixo dun xeito festivo-natalicio, causaba certa incomodidade ver que os referentes, os xiros, o ton, eran máis próximos ós  do “Club de La Comedia” có d´”O Mellor” programa de humor presentado por Manolo Rivas na mellor TVG, aquela de mediados dos 80. Os anos van pasando e, parafraseando aquel meloso dito, somos máis galegos ca mañá pero máis ca onte.   

 

Non se trata de facer a diferencia pola diferencia, coma eses galegofalantes que din non entender a un Portugués coma se falase romanés (simplemente non están acostumados a escoitalos, a diferenza dos andaluces no programa de Anarrosa) ou aqueles castelanfalantes que automaticamente din que calquera palabra que non sexa case idéntica ao español, non é Galego, é portugués, ou “del Bloque”.  

 

A intelixencia artificial pode trabucarse pero nunca mente: os enxeñeiros de Google fixeron (por deporte, sen esperar gaño, e certamente sen interese das nosas institucións) a versión en galego hai xa 20 anos, o que me permite ir polas rúas de Toquio e ler en perfecto galego as recomendacións dos clientes dos restaurantes.  Para facer o tradutor usaron o que xa tiñan feito para o Portugués. Máis tamén atoparon que unha análise dos textos en sentido inverso amosa que na actualidade os modos e as expresións de todos nós – incluído o que isto escribe- está máis próxima do español peninsular ca do portugués. 

 

Non é algo inevitable pero o certo é que non é algo completamente inconsciente: podémolo ver nos por outra parte excelentes podcasters e youtubers que saíron coma cogomelos durante o confinamento. Eses mozos buscan o equilibro entre o vernáculo do seu tempo (a xerga xuvenil dos castelanfalantes) e o empeño persoal e desinteresado en facer un produto audiovisual en galego. Navegan as propias contradicións, que diría Pablo Iglesias Turrión parafraseando algún dos seus autores fetiches.  

 

O mesmo se pode dicir de moitos xornalistas da CRTVG que, ben por diktat ou por vocación de estrela frustrada da Brunete mediática madrileña, falan e pronuncian da forma máis parecida posible aos seus homólogos españois. Nun perfecto francés o barcelonés David Pujadas presentou durante anos o telexornal da pública francesa, a gaditana Anne Hidalgo é alcaldesa de París ou o lalinense Jose Garcia converteuse nunha estrela do cine galo, pero o mesmo non é esixible aos xornalistas da cadea pública. Falar galego pero non coma os “do monte.” 

 

A relación actual entre portugués e galego non é pois inamovible, pero hai que partir da base da realidade, por moito que nestes tempos de distopia a propia realidade sexa obxecto de discusión.  Cos supostos activistas do pro-portugués ocorre o mesmo: semellan máis preocupados en ter razón (ou reivindicar a realidade do século XIV e non a de 2022) ca en obter algún resultado concreto e duradeiro. Resulta moi adecuado nestes tempos de narcisismo: para que vou eu ter que seguir a normativa creada polas institucións cando podo ser autodidacta coma Rosalía ou Curros,  mais sen o seu intelecto. 

 

 Ao final nin falan galego (tradición), nin portugués (tradição) senón algo intermedio  (tradiçom) que ao final nin é unha cousa nin outra, e que  nin sequera mellora  a comunicación co mundo lusófono. Podería resultar anecdótico e pero non o é, porque os galegofalantes non nos podemos permitir estes luxos:  unha porque somos poucos en usar o noso idioma normalmente en público, outra porque lle damos razóns e argumentos a aqueles que activamente desexan a fin da nosa lingua.  

 

Hai só uns días declarouse oficialmente que alén do Navia non se fala galego, senón algo chamado Eonaviego. Nada se escoitou dicir en Galicia ao respecto, coma se non fose connosco. Coma se non o vísemos antes ese xogo, na insistencia dos conservadores valencianos en que falan outro idioma creando unha normativa propia. Coma naquela comedia do conservador nostálxico do franquismo, Vizcaíno Casas, que, en tempos da transición,  “Las Autonosuyas”, onde un pobo madrileño reivindica o seu acento “serrano” para pedir constituírse en Comunidade separada. O raro é que os que falamos con gheada e seseo no final das palabras non nos reivindiquemos en falantes de “Riabaixeiro”. 

 

Se os galegos escribimos sen gheada e rematamos os plurais en “irmá”,  “mazá”, ou en “is” (papeis), coma fan no interior, a pesar de que a maioría numérica de nós facemos o primeiro pero nada do resto, é un acto de solidariedade e afirmación colectiva coma pobo. Nada galego me é indiferente. Polo que inventarse a túa propia normativa coma quen se inventa a súa aventura un xogo de rol non deixa de ser non só un acto de vaidade senón tamén de insolidariedade.  

 

Poderase argumentar,  con toda a razón, que a normativa de 1982  é excesivamente dependente do español e que isto supón un acto de submisión provinciana. Pero tamén houbo unha estratexia xeopolítica: a única forma de poder escolarizar a todas esas camadas de clase media aspiracional e as elites de toda a vida (ningunha delas favorables nin ao autogoberno e non demasiado á propia autonomía) era facelo nunha versión do idioma que (a diferencia do catalán) fose directamente accesible. E ainda así insisten despois de catro décadas nos seus prexuízos respecto a educación, a nosa literatura, a música, a “telegaita”, rirse de “estás bébeda Sue Ellen” e demais.  

 

Como apuntou Olaxonmario nun vídeo hai pouco, estas cousas poden mudar co tempo cando o fai a xeopolítica, e non ao revés: como pasou co paso ao alfabeto occidental do idioma turco desde o árabe, ou o paso do Serbio e o Kazako desde o cirílico. Por non falar do recente cambio, en só nunha xeración, do francés ao inglés en Ruanda. Ou do Español ao Inglés en Filipinas hai agora un século. 

 

Carlos Mella escribira unha comedia bufa na que nunha Galicia independente (di moito que non nos poidamos séndoo non é en clave de broma ou utopía), por deixadez española, logo ter que darlla a cataláns e vascos, os mozos escribían as pintadas reivindicativas en español. 

 

 E algo diso hai na actitude deses activistas: hai moitos castelanfalantes que levan décadas de vida profesional escribindo nun correcto galego (non todos os funcionarios son conselleiros, ainda que o oposto sexa certo ) ao igual que chaparon os temarios do Código Civil na oposición. Sen que por iso se vexa reflectido en nada no seu comportamento persoal ou na educación dos fillos. Coma os do PP saben falar galego, eu vou falar noutra cousa. Non estudando a Estravís ou o manual da AGAL, senón algo que me invento sobre a marcha no twitter. Vaidade.  

 

Nesa novela de Mella tamén nos invadía Portugal. Non viña mal que nos invadira a música e os medios do país, para que non teñamos que tragar só o mellor e tamén o peor do mercado cultural español. ¿Cantos deses supostos lusistas galegos saberán quen é António Variações, Bruno Nogueira ou AGIR? Dubido que teñan interese. Como tampouco demanden realmente en que que a TVG faga coa RTP o que debeu facer hai xa case 40 anos,  producións coma a excelente Auga Seca (a segunda parte acaba de saír), entre outras.  

 

Ao final os nosos reintegracionistas son coma os que reivindican a palestina (a prenda de roupa) ou escoitaban o rol radikal vasco no medio das leiras. Un feito diferencial á española, o eloxio das pequenas diferenzas. Coma os que Vizcaíno Casas caricaturizaba na súa novela, e seguen a facer os seus herdeiros políticos de hoxe. Ou coma aqueles vascos e cataláns que reivindican a baldosa típica das rúas de Bilbao ou de Barcelona. Por certo da invasión lusa pola a AP9 os galegos a falta de exército, defendíanse on chimpíns e máquinas de sulfatar.  

 

A ironía é que isto das normativas trátase dunha discusión analóxica cando vivimos nunha época dixital. Hoxendía, e máis no futuro, resulta perfectamente factible escribir en galego e traducir automaticamente ao portugués e viceversa, no futuro a propia fala en directo. Xa o vimos coa industria editorial galega, que hoxe é capaz tecnicamente de facer versións en varios idiomas de libros infantís ilustrados, cando hai so uns anos eses eran precisamente os mais caros de producir dado o seu custe e o limitado mercado. 

 

O galego e o portugués son un diasistema, coma o caso do urdu e o hindi, o noruegués e o danes, intelixibles a un nivel e non a outro: eu podo falar perfectamente cun portugués pero cústame mais dar unha clase universitaria de Dereito da UE, ou un paquistaní escachar a rir vendo filmes de Bollybood pero ser incapaz de escribir un texto formal ou literario en hindi. Do mesmo xeito que os meus compañeiros escandinavos, se están nun contexto informal, un fala en sueco e o outro respóndelle en danés, pero ao traballar fano en inglés, que é un código que dominan ambos por igual. Pura economía da linguaxe. Do mesmo xeito que eu entendo aos meus homólogos italianos pero nunca se nos ocorrería ter unha discusión dun documento académico no noso idioma respectivo en vez de en inglés. Da mesma maneira que os portugueses prefiran usar o español, se o saben falar,  cun galego ante a inseguridade (certa ou non, depende do caso e o contexto) de que o galego non o vaia entender correctamente. O peor é cando é por descoñecemento de que o galego e os galegos existimos cando non polo lavado de cerebro da súa educación nacionalista e insisten en facelo sen saber falar español, o que dificulta a comunicación: ver calquera restaurante portugués en Bruxelas.  

 

Mais on teñamos complexos de leas normativas -moitas veces influenciadas polo noso complexo de inferioridade ante a superlingua cos seus 500 anos de normativa de Nebrija, “que siempre la lengua fue compañera del imperio; y de tal manera lo siguió, que junta mente començaron”, e 300 de Real Academia: os noruegueses teñen dúas normativas -unha reintegracionista co danés e outra máis enxebre e minoritaria-, ou tamén por volta da xeopolítica, a disputa ortográfica entre po portugués do Brasil e de Portugal  que, ainda perdura polas dúas partes, malia o acordo de 1990.  Disputas semellantes houbo co alemán, por non falar do presente activismo woke sobre a gramática. 

 

 Pero lembremos que grazas a eses auténticos heroes do Rexurdimento, da xeración Nós e da Longa Noite de Pedra os galegos podemos falar un idioma de nós, legal, oficial e vivo, que gaña premios en Cannes e mesmo pode que vaia a Eurovisión, cousa que os flamengos, austríacos, suízos, sicilianos, napolitanos ou provenzais, non poden nin poderán xa nunca. As súas linguas propias son máis diferentes  verbo do respectivo idioma estatal có galego do portugués -probade a ver no orixinal a Gomorra de Saviano, ou a Baaria de Tornatore- mais foron reducidos á caricatura de supostos “dialectos”. Cousa de lingüistas, da festa e das vacas. 

 

Co portugués sempre teremos unha relación complicada. Por unha banda argumentar o valor económico para aproximarnos ao portugués supón en realidade validar a opción maioritaria na sociedade galega de achegarse ao español. E máis se temos en costa o que en políticas publicas chamamos custes fundidos: ¿para que o esforzo que pasarse dun idioma importante pero secundario coma o español a outro igual o máis secundario, en vez de facer coma ruandeses, filipinos (e cada vez mais a clase media aspiracional española, xa veredes) que é pasarse ao inglés directamente?  

 

Supón tamén aceptar o noso provincianismo: bailar ao son de Lisboa ou Río de Xaneiro en vez do de Madrid. Precisamente pola nosa febleza como sociedade necesitamos unha normativa propia coa que identificarnos. Cultivar a nosa diferencia non como narcisismo senón cando nos axude a encontrarnos a nós mesmos como pobo. A nosa propia voz. 

 

Non teñamos complexos. Resulta á vez incómodo e gozoso que nos poidamos entender mellor cun mozambicano ca cun portugués. Os galegofalantes,  malia sermos un grupo, minorizado tamén somos, por obra e graza do diasistema co portugués, indirectamente parte do colonialismo.  Pero, como din as Tanxugueiras, (para os galegos) non hai fronteiras.