O cambio climático e o abandono do rural, o cóctel explosivo causante da vaga de incendios

Hai acordo científico: os incendios forestais serán cada vez máis recorrentes e virulentos, axudados polos efectos do cambio climático e o abandono do rural. En outubro de 2017, a enorme vaga de lumes que asolou Portugal, Galicia e Asturias levou á Unión Europea (UE), a través do EU Science Hub —o servizo de ciencia e coñecemento da Comisión Europea—, a emitir un comunicado no que alertaba de maiores e máis intensos incendios no futuro e das graves consecuencias que terán para a saúde pública pola contaminación do aire. Os expertos confirmaban unha tendencia cara a tempadas de fogos máis longas e intensas en Europa e rexións veciñas, con incendios que se sucederán ao longo de todo o ano, e non só en tempada cálida, e máis devastadores.

Recentemente, investigadores da Universidade de Santiago de Compostela (USC) estimaron que, debido ao quecemento global, a área propensa aos lumes forestais no planeta aumentará, de media, un 27%.

Os lumes que veñen azoutando a península ibérica no medio dunha onda de calor sen precedentes son unha evidencia máis de que os peores escenarios se están materializando. A través do Science Media Centre España, varios expertos e expertas analizan esta onda de incendios e a vaga de calor extrema que nos abafa.

ADRIÁN REGOS SANZ

Doutor en Ecoloxía Terrestre, profesor na Facultade de Bioloxía da Universidade de Santiago de Compostela e investigador do Centre de Ciència i Tecnologia Forestal de Catalunya.

Un ano máis, e en plena onda de calor, sentimos a impotencia de ver os nosos bosques e espazos naturais máis emblemáticos arder con poucas opcións realistas para facerlles fronte. E a que se debe esta recorrente situación? O problema non é recente, vén de longo. Aquí, como en moitos países do sur de Europa, o abandono rural e a consecuente perda da actividade agropastoral tradicional favoreceu a transición cara a paisaxes máis inflamables. A cantidade de ‘combustible’, é dicir, de vexetación dispoñible para arder, aumentou nas últimas décadas. O abandono que está a sufrir o noso mundo rural desde mediados do século pasado non só conleva un maior risco de incendio, senón a perda progresiva do gran valor cultural asociado a estas actividades tradicionais, ademais dunha perda irreparable de biodiversidade —son moitas as especies adaptadas aos hábitats creados pola agricultura e gandería extensiva no noso país—. Gran parte dos nosos pasteiros, breixeiras ou humidais foron progresivamente substituídos por plantacións forestais, cuxa planificación responde exclusivamente a intereses económicos e cuxa xestión brilla pola súa ausencia. 

"O quecemento climático só vai favorecer as condicións para que estas vagas de incendios se repitan con máis frecuencia e virulencia"

Pero o aumento na intensidade e severidade dos incendios que estamos a sufrir na última década non só responde a esta variable. É a súa interacción con outros factores o que fai desta complexa ecuación un problema difícil de resolver. As políticas actuais de extinción están centradas na supresión inmediata de calquera tipo de incendio, independentemente das condicións e a intensidade coa que se produza. Esta política está a favorecer paradoxalmente a acumulación de ‘combustible’, ao privar os nosos ecosistemas dun proceso ecolóxico fundamental, o lume. Como xestionar as nosas paisaxes forestais sen lume?, onde están os recursos para unha xestión a escala de paisaxe que nos permita facer fronte a esta nova xeración de incendios? Veñen para quedar e necesitamos ser conscientes de que o quecemento climático só vai favorecer as condicións para que estas vagas de incendios se repitan con máis frecuencia e virulencia. A acumulación progresiva de vexetación sen xestionar, baixo as condicións de seca e estrés hídrico á que están expostas, crea as condicións ideais para a xeración de eventos extremos ante os cales as brigadas de extinción teñen pouco que facer, máis aló de arriscar as súas vidas.  

Necesitamos ser conscientes do problema. Necesitamos crear paisaxes máis resistentes e resilientes aos grandes incendios forestais, camiñar cara a territorios ‘fire-smart’. As nosas paisaxes necesitan unha xestión proactiva, adaptativa e holística que permita un desenvolvemento rural compatible —a medio e longo prazo— coa biodiversidade e os servizos ecosistémicos. Para iso é necesaria unha actitude conciliadora, integradora e unha visión holística que favoreza as sinerxias entre as diferentes políticas sectoriais e reduzan os riscos asociados co cambio climático e o abandono rural no noso país. O Pacto Verde Europeo ofrece o marco normativo para facer fronte a estes retos, e sen dúbida, unha oportunidade única para integrar unha visión ‘fire-smart’ nas novas políticas enerxéticas, ambientais e agroforestais.

CRISTINA SANTÍN NUÑO

Investigadora Ramón y Cajal no Instituto Mixto de Investigación en Biodiversidad (CSIC-Universidad de Oviedo)

Baixo estas condicións meteorolóxicas tan extremas de calor, secura e, nalgúns casos, máis vento, é máis doado que os incendios que se producen sexan máis virulentos: máis rápidos, máis intensos e, por tanto, máis perigosos e difíciles de controlar. 

Para que se produza un incendio necesitamos tres ingredientes: algo que o empece (fonte de ignición), vexetación que o alimente e condicións meteorolóxicas que fagan que esa vexetación estea suficientemente seca para que queime. As ondas de calor facilitan este terceiro ingrediente. Ademais, moitas veces estas ondas de calor conlevan tormentas eléctricas que, cando non veñen con choiva, son fontes de ignición importantes. 

"O cambio climático xa fixo que o risco meteorolóxico de incendios aumente en todo o mundo; a tempada de incendios alongouse xa case un mes"

Parece que por sorte esta onda de calor está a remitir xa, co que é de esperar que a situación de incendios mellore tamén. O que pase o resto do verán dependerá de cantas ondas de calor máis veñan. Levamos xa tres e non acabamos xullo. 

O cambio climático xa fixo que o risco meteorolóxico de incendios aumente en todo o mundo. Por exemplo, na conca mediterránea, o risco meteorolóxico extremo de incendio (asociado a ondas de calor como as que estamos a vivir) duplicouse nos últimos 40 anos. Ademais, a tempada de incendios alongouse xa case un mes. Isto quere dicir que o cambio climático está a facilitar que haxa máis incendios e máis graves. Pero non é só cuestión do cambio climático; o abandono rural no noso país está a facer que haxa máis vexetación na nosa paisaxe e esta vexetación sexa máis continua. A combinación de máis vexetación e máis calor é a que desencadea situacións desastrosas como as que estamos a ver agora. 

En canto ás fontes de ignición, a orixe natural é sempre por raios e, nalgunhas zonas de España, esta causa é bastante frecuente. Pero en moitas rexións do noso país, a maioría dos incendios son de orixe humana, ben por accidentes ou neglixencias ou por incendios intencionados causados por incendiarios. É esencial entender estas causas e tentar limitalas todo o posible. Por exemplo, prohibindo algunhas actividades ao aire libre cando o risco de incendio é extremo (por exemplo, grelladas ou traballos con maquinaría que desprenda faíscas). No caso dos incendios intencionados, é un tema moi complexo. A xente fala sempre de aumentar as penas legais pero esa non pode ser a única solución xa que, para empezar, demostrar que alguén foi o culpable é tremendamente complicado. Na miña opinión, hai que traballar con e desde a poboación rural para tentar solucionalo. 

ERNESTO RODRÍGUEZ CAMIÑO

Meteorólogo Superior do Estado. Asociación Meteorológica Española.

A onda de calor que está a afectar dramaticamente a España é un avance do clima que nos espera como consecuencia do imparable aumento das concentracións de gases de efecto invernadoiro na atmosfera, debido principalmente ao uso xeneralizado —e aínda crecente— de combustibles fósiles (carbón, derivados do petróleo e gas natural). 

As estimacións para a evolución das ondas de calor realizadas coa axuda de modelos climáticos móstrannos ondas de calor cada vez máis frecuentes, intensas e longas dependendo do maior ou menor grao de aumento destas tres características da senda que sigan as emisións globais de gases de efecto invernadoiro.

"A probabilidade de ondas de calor similares seguirá aumentando se non se controlan as causas do cambio climático, as emisións crecentes de gases de efecto invernadoiro"

Actualmente, a atribución dun evento extraordinario —como é a actual onda de calor— ao actual cambio climático antropoxénico soamente se pode facer en termos de cambio da probabilidade da súa ocorrencia e tras realizar simulacións numéricas e comparacións con observacións reais. 

Seguramente, os estudos que se realicen cando a onda de calor remate e se analicen todos os datos indicarannos que, co actual clima perturbado, a probabilidade de ocorrencia deste evento aumentou respecto á probabilidade de ocorrencia nun hipotético clima non perturbado pola acción humana. E o que é máis grave: a probabilidade de eventos similares seguirá aumentando se non se controlan as causas do actual cambio climático, é dicir, as emisións crecentes de gases de efecto invernadoiro.

MARC SANTANDREU

Meteorólogo en RTVE.

Critícase moito por redes sociais que lle esteamos a dar tanta importancia á calor destes días porque "no verán sempre fixo calor". Pero o certo é que non, ou polo menos non tan intenso. 

Hai que lembrar que unha onda de calor é un fenómeno extremo no que se superan temperaturas que son moi pouco comúns e, por iso, esta calor é pouco común. 

"Esta onda de calor vén marcada por unha masa de aire extremadamente cálida que está a alcanzar temperaturas de máis de 30 ºC a uns 1.500 metros de altura"

En concreto, esta onda de calor vén marcada por unha masa de aire extremadamente cálida que está a alcanzar temperaturas de máis de 30 ºC a uns 1.500 metros de altura, onde as peculiaridades orográficas teñen pouco que dicir. Uns valores que a poden converter na máis intensa, xunto á que vivimos o agosto do ano pasado. Este é un feito ao que, por certo, imos ter que ir afacéndonos e adaptando. A razón, gústenos ou non, chámase quecemento global.

RICARDO TORRIJO

Meteorólogo facultativo na Agencia Estatal de Meteorología (AEMET).

A onda de calor que comezou o pasado sábado 9 de xullo está asociada a unha situación meteorolóxica bastante estable, cunha dorsal que se estende desde o norte de África, térmica, en niveis baixos e de presión en altura sobre a península, así como unha depresión illada en altura (DANA) centrada ao oeste peninsular. Dita situación, xunto á forte insolación solar e a persistencia, está a dar lugar a que as altas temperaturas fosen subindo progresivamente, tanto as máximas como as mínimas. 

O desprazamento da DANA cara ao nordés alivia algo a situación no extremo oeste e no noroeste peninsular. Con todo, a dorsal térmica permanecerá cara ao leste peninsular e mesmo pode volver instalarse de novo en gran parte da península. Por todo iso non está claro cando esta situación pode terminar. De feito, as últimas pasadas dos modelos numéricos (os modelos son complexos programas informáticos onde se simula o comportamento da atmosfera mediante infinidade de cálculos realizados por un supercomputador) non acaban de apuntar cando pode finalizar a situación, xa que sucesivas pasadas esténdena cada vez máis no tempo.

"Outro punto de interese desta onda de calor é a extensión, xa que é excepcional que afecte tantas rexións"

Unha das características desta situación está a ser a súa gran persistencia e, de seguir este ritmo, pódese converter nunha das máis longas desde 1975 (ano desde o que hai estudos sobre estes episodios). Outro punto de interese desta onda de calor é a extensión, xa que é excepcional que afecte tantas rexións. Doutra banda, tamén se trata dunha onda de calor que deu récords de temperaturas máximas e mínimas moi altas, mesmo nalgúns observatorios de referencia con series longas. Con todo, desde o punto de vista de récords térmicos alcanzados, aínda sendo unha onda de moi altas temperaturas, non destaca tanto como polas dúas características anteriores. 

En calquera caso, antes de facer todas estas valoracións haberá que esperar aínda a que remate a onda de calor en curso, cuxo fin é aínda incerto e cuxas consecuencias están a ser moi sentidas tanto pola poboación, xa que os efectos negativos para o confort e a saúde das temperaturas extremas é algo moi coñecido, así como para o medio ambiente; como polo estrés que poden producir en diversas especies vexetais e animais e polo aumento de risco de incendios que levan asociadas as altas temperaturas e a secura.