A Real Academia Galega insiste: a toponimia galega debe ser declarada Patrimonio da Humanidade

Vicente Feijoo Ares –especialista da Comisión de Onomástica-Toponimia da RAG– defende ante a Real Sociedad Geográfica a necesidade de que a UNESCO protexa a toponimia galega, probablemente a máis rica do mundo.

Por Galicia Confidencial | Santiago de Compostela | 14/11/2018 | Actualizada ás 21:55

Comparte esta noticia

É unha vella aspiración dos académicos galegos: solicitar á UNESCO que declare a toponimia galega Patrimonio Cultural da Humanidade. As razóns son claras e de peso: "Non existe ningunha rexión en Europa, mesmo nos atreveriamos a dicir no mundo, que se aproxime en número, variedade e antigüidade a esta riqueza cultural que singulariza o noso país". Esta é a defensa que fai Vicente Feijoo Ares, en nome da Real Academia Galega (RAG), ante a Real Sociedad Geográfica, no seu Boletín oficial.

Toponimia galega
Toponimia galega | Fonte: TVG.

"Despois da paralización, no ano 2011, do Proxecto Toponimia de Galicia [iniciado no ano 2000], cuxo obxectivo era a recollida dos, aproximadamente, dous millóns de microtopónimos existentes no territorio galego, tivemos que reinventarnos e deseñar novos métodos que permitan, de forma colaborativa, salvagardar este in­menso patrimonio cultural inmaterial que reside na nosa toponimia e que, desgra­ciadamente, desaparece de forma acelerada pola transformación dos modos de vida tradicionais en Galicia", advirte o filólogo de Riós (Ourense), técnico da Comisión de Onomástica-Toponimia da RAG.

Feijoo Ares reivindica o traballo de recollida de toponimia que se está facendo en Galicia nos últimos anos, coa axuda de tecnoloxías informáticas e da Rede que facilitan o traballo en liña dos especialistas e as achegas á poboación.

Os académicos calculan arredor dun millón e medio de topónimos galegos, aos que suman outro medio millón de talasónimos (topónimos de mar)

"UN TESOURO CULTURAL EXCEPCIONAL"

Feijóo Ares enxalza a riqueza da toponimia de Galicia, a cal, di, "representa un tesouro cultural excepcional pola súa densidade, variedade e antigüidade". De feito, aquí "temos topónimos con máis de 2.000 anos de antigüidade que son o único vestixio das linguas celtas faladas no noso territorio antes da chegada dos romanos".

No que respecta á toponimia maior –a de entidades de poboación–, no Nomenclátor de Galicia figuran 37.305 entradas, que unidas ás 3.789 parroquias (entidades colectivas) e aos 303 municipios, fan un total de 41.407 topónimos. Destes, 21.169 son formas diferentes, "dato que nos amosa tamén a variedade das denominacións toponímicas e, por extensión, das motivacións que provocaron o seu nacemento, outra das singularidades que fan única nosa toponimia", destaca Feijoo Ares.

Polo que respecta á microtoponimia –nomes de terras, montes, regatos, praias, rochas, fontes...–, a cifra multiplícase exponencialmente.

Se ben Figueira Valverde falaba en 1976 de tres millóns de topónimos, os cálculos actuais dos académicos non chegan a tanto, "probablemente, porque xa se perderon moitos milleiros deles". Con todo, as cifras son incribles: nos once anos que estivo activo o Proxecto Toponimia de Galicia, finalizouse o traballo de campo en 113 municipios dos 174 nos que se actuou. A media de topónimos por quilómetro cadrado foi de 50, chegando a un máximo de 160 no concello de Cangas, onde se identificaron nada menos que 6.043 microtopónimos nun termo municipal de 38,1 quilómetros cadrados.

"Necesitamos un compromiso do Goberno galego, en particular, e da sociedade galega, en xeral, para que non se siga perdendo un dos símbolos da nosa identidade cultural"

Tendo en conta que a superficie do territorio galego é de 29.574 quilómetros cadrados, ao multiplicalos pola media de topónimos identificados, o resultado é de arredor de un millón e medio de topónimos neste momento; cantidade á que os académicos suman outro medio millón de talasónimos (topónimos de mar), "pois todo o litoral galego está nomeado, tanto a costa rochosa como unha franxa de 2 ou 3 km da liña  intermareal desde A Guarda ata Ribadeo", aclara Feijoo Ares.

"Cada anaco da nosa terra está escrito, cada nome cóntanos unha historia, unha historia local que non figura en ningún libro, a das xentes que durante séculos traballaron, habitado e vivido un espazo, individualizándoo, caracterizándoo e humanizándoo", engade o especialista.

É por isto que a RAG volve insistir en que "unha información cultural desta magnitude debe ser protexida e difundida, porque forma parte dos bens do patrimonio inmaterial dunha comunidade". Con todo, Feijoo Ares lñembra que "houbo que agardar ata o ano 2015 para que, por primeira vez, se citase de forma expresa a toponimia tradicional como un ben para protexer na Lei 10/2015, do 26 de maio, para a salvagarda do Patrimonio Cultural Inmaterial". E foi un ano despois cando se aprobou no Parlamento galego a Lei 5/2016, do 4 de maio, do patrimonio cultural de Galicia, "dándolle á nosa toponimia o mesmo status que na lei estatal".

Pero non é suficiente. A RAG quere maiores garantías protectoras para o noso vasto patrimonio toponímico. E apunta directamente á Xunta de Galicia, á que insta a "poñer os medios para recoller e salvagardar un patrimonio que corre un grave risco de desaparecer, debido á  trasformación dos modos de vida tradicionais que  experimenta o noso país desde hai dous ou tres décadas".

"Non existe ningunha rexión en Europa, mesmo no mundo, que se aproxime en número, variedade e antigüidade a esta riqueza cultural que singulariza ao noso país"

"Necesitamos un compromiso do Goberno galego, en particular, e da sociedade galega, en xeral, para que non se siga perdendo un dos símbolos da nosa identidade cultural", presiste o filólogo.

O seguinte paso debe ser acadar a máxima protección para un patrimonio inmaterial, a que proporciona a UNESCO (Organización das Nacións Unidas para a Educación, a Ciencia e a Cultura): "Desde a RAG  consideramos que existen motivos suficientes para solicitar á UNESCO que declare a nosa toponimia Patrimonio Cultural da Humanidade, pois non existe ningunha rexión en Europa, mesmo nos atreveriamos a dicir no mundo, que se aproxime en número, variedade e antigüidade a esta riqueza cultural que singulariza ao noso país", reclama Feijoo Ares.

A DESPOBOACIÓN DO RURAL AMEAZA O PATRIMONIO TOPONÍMICO

É no abandono do rural, na transferencia poboacional que semella inevitable das aldeas ás cidades e vilas, onde a nosa rica toponimia ten a súa maior ameaza. A perda de habitantes en miles de pequenos núcleos pode facer esmorecer ese patrimonio inmaterial, porque é na transmisión oral onde se perpetuou.

"Os nosos topónimos transmitíronse xeración tras xeración a través da oralidade, sen apenas variacións, agás as motivadas pola evolución do idioma. Pero esta cadea está a romperse, os mozos xa non teñen necesidade de coñecer o nome das terras herdadas dos seus antepasados porque xa non as van a traballar, nin o nome das pedras e fontes nas serras porque non as van pastorear. Ao non usarse os microtopónimos, acabaranse perdendo, pois deixan de exercer a función para a que foron creados, unha función denominativa e localizadora", advirte Feijoo Ares.

Son as persoas que sobreviven no rural, nesas esquecidas aldeas galegas –algunhas de dúas ou tres casas– as que manteñen, polo tanto, a memoria viva de tantos topónimos galegos, agora en perigo de extinción.

Rúas das cidades e vilas recibiron "nomes honoríficos ou conmemorativos na maioría dos casos completamente alleos á nosa tradición e devir histórico"

Feijoo Ares recorda que o alarmante despoboamento que está a sufrir o rural galego deixou xa 3.562 aldeas abandonadas e hai polo menos 1.859 aldeas cunha soa persoa censada e 2.277 con dous habitantes, normalmente, persoas maiores.

"Este movemento migratorio interno cara a Galicia atlántica provocou que os núcleos de poboación crezan sepultando topónimos tradicionais baixo edificios e rúas bautizados con nomes honoríficos ou conmemorativos, na maioría dos casos completamente alleos á nosa tradición e devir histórico", critica o especialista.

Tamén a transmisión dos topónimos do mar languidece, porque "os mariñeiros de hoxe en día non necesitan coñecer palmo a palmo os fondos mariños nin o nome de cada unha das pedras que están baixa a auga, coñecemento do que dependía o sustento diario e a integridade física dos vellos e experimentados mariñeiros e pescadores. Esa información achégana actualmente os modernos sistemas GPS que levan os barcos, pois trazan as rutas por onde non existe risco de encallar, rastrexan os fondos mariños, marcan a situación dos bancos de pesca", describe.

O momento, di Feijoo Ares, é "delicado" para a toponimia galega, polo que avisa de que é "de grande urxencia rexistrar canto antes todo este caudal de información lingüística, xeográfica, histórica e cultural que hai detrás dos nomes que identifican cada espazo de terra e de mar", pois "a toponimia forma parte da nosa memoria colectiva".

PROXECTOS EN MARCHA

Actualmente hai tres grandes proxectos en marcha sobre a toponimia galega. Un deles é un proxecto fundamentado no uso da tecnoloxía para recoller e difundir a toponimia galega, o cal se realiza en dúas direccións: unha destinada á creación dunha aplicación colaborativa para recoller os topónimos e toda a información patrimonial vinculada a eles; a outra, destinada a anovar o sitio web da Toponimia de Galicia (toponimia.xunta.es), creando outro portal que conterá novas seccións enfocadas a divulgar a  singularidade e o significado dos nosos nomes de lugar (este espazo web quedou desactualizado desde que se abandonou a finais de 2010).

O segundo proxecto céntrase na revisión, corrección e actualización do Nomenclátor de entidades de poboación de Galicia oficializado no ano 2003. Tamén ten dúas fases: unha dedicada á revisión e estudo dos problemas lingüísticos detectados e outra, para os problemas xeográfico-administrativos.

O terceiro proxecto ocúpase da xeorreferenciación da toponimia e a súa inclusión na Infraestrutura de Datos Espaciais de Galicia (IDEG). Actualmente está a traballarse, por unha banda, na xeorreferenciación de todas as entidades de poboación que aparecen no Nomenclátor 2003; por outro, na xeorreferenciación de ao redor de 200.000 microtopónimos recollidos polo Proxecto Toponimia de Galicia que aínda non foron integrados no banco de topónimos xeolocalizados e normalizados de Galicia; e hai unha terceira iniciativa dentro deste grupo para a normalización da toponimia existente na cartografía a escala 1:25.000 do mapa do Instituto Geográfico Nacional e a súa adaptación á directiva europea INSPIRE, a cal establece un modelo de datos común para información espacial en toda a Comunidade Europea.

Todos estes proxectos execútanse con arranxo a un convenio de colaboración entre a Xunta de Galicia e a Real Academia Galega.

"O soño dos que traballamos nestes proxectos sobre a toponimia galega é, en primeiro lugar, salvagardar un tesouro sen igual que desaparece"

GANANCIAS CULTURAIS, VITAIS E EMOCIONAIS

"O soño dos que traballamos nestes proxectos sobre a toponimia galega é, en primeiro lugar, salvagardar un tesouro sen igual que desaparece; en segundo lugar, crear unha única base de datos coa nosa toponimia xeolocalizada e normalizada que sirva de referencia para o seu uso na cartografía, na xestión do territorio e na investigación; e en terceiro lugar, difundir esta  información na internet xunto co significado dos topónimos e todo o pa-trimonio inmaterial asociado a eles. E este debe ser un proxecto colectivo de todos os galegos, crear o mapa cultural de Galicia máis completo que nunca se viu", ou dito con outras palabras, "realizar a grande obra colectiva do pobo galego", salienta.

Unha consecución que terá ademais resultados prácticos no noso día a día, xa que, por exemplo, "cando teñamos toda a toponimia de Galicia xeolocalizada e normalizada, xa non veremos máis novas do xornal que as brigadas da loita contra incendios non saben chegar a algunha aldea ou que unha ambulancia se pedeu e non puido chegar a tempo a unha aldea para atender un enfermo. Serán os dispositivos GPS dos vehículos quen nos guíen a calquera sitio sen posibilidade de perda", indica o filólogo.

E alén das ganancias culturais e do pragmatismo, tamén haberá beneficios emocionais, porque "preservando a nosa toponimia e difundíndoa na internet facemos felices aos nosos  avós, os  verdadeiros sabios da toponimia galega, aos que viven aquí e aos que tiveron que emigrar a outros países. Aos de aquí, porque ven como a xente nova se interesa e valora a súa sabedoría –moitos non teñen estudos, pero pasaron pola universidade da vida–, contribuíndo así a elevar a súa autoestima ao sentirse mestres por un día, ao mesmo tempo  que lles infundimos un sentimento de identidade colectiva compartida e de continuidade. Aos que se viron obrigados a emigrar a outros países (Brasil, Arxentina, Uruguai, Alemaña...) a principios do s. XX e na posguerra, dámoslles a oportunidade de volver ver cun só clic a terra na que se criaron e todos eses topónimos que nunca esqueceron. A  reminiscencia destes    nomes é o que mantivo latente, durante tantos  anos, ese sentimento tan forte que nos acompaña sempre aos galegos, que é a «morriña» pola nosa terra. Cónstanos que xa fixemos felices a moitos deles coa publicación de máis de 200.000 topónimos que se poden visualizar na actual web da Toponimia de Galicia", conclúe Feijoo Ares.

Comparte esta noticia
¿Gústache esta noticia?
Colabora para que sexan moitas máis activando GCplus
Que é GC plus? Achegas    icona Paypal icona VISA
Comenta
Comentarios 6 comentarios

4 Suso Moinhos

Como Cabeza Grande, Maceda de Trives, Sas ou A Cañiza, que a Comisión de Toponimia e o Nomenclátor aceptan respectivamente, como *Cabeza de Manzaneda, *Manzaneda, *Zas ou *A Cañiza. Antes de declarar a toponimia patrimonio da humanidade ou parque temático, conviña coidala máis.

3 Cirigaitas

Este Dingo debe ser un pouco escaso de entendedeiras, aparte de Malintencionado (pois que terán que ver o comunismo, os soldos e as poltronas con este tema)....non todos os idiomas teñen unha toponimia rica...eso non depende de que os galegos sexamos mais listos que os outros senón das caracterísiticas topograficoeconómicas de onde nos tocou viver e de como resolvimos o dilema...por exemplo, na Sabana Africana despoboada de humanos difcilmente se producirá o fenómeno de MIcrotoponimia Galega (onde cada trinta metros hai un nome diferente- asigando polos habitantes da zona, ao non existiren case espazos sen asentamento humano -para identificar "algo")...por outro lado, a foto que o redactor di que reflexa a Toponimia Galega non é a mais acaída pois que nola amosa deturpada: San Lorenzo por Lourenzo....

2 Blanca

Para mi sí cuenta como patrimonio de la humanidad, he leído en ciertos blogs que no están de acuerdo, pero yo creo que es una forma de resaltar GALICIA. https://iniciarsesion.app/blogger/

1 Dingo

En el mundo hay 6 o 7.000 idiomas. 6.000 ó 7.000 patrimonios de la humanidad.

1 Leike

Seica che molesta que a Humanidade teña un rico patrimonio? Prefires defender os cartos que unha minoría ínfima amasa a costa de roubar e explotar a miles de millóns do mundo enteiro durante séculos?

2 Dingo

Te molestará a ti que confundes el tocino con la velocidad. Si hacemos patrimonio de la Humanidad la toponimia en gallego lo repulsivo que no se hicieron con la toponimia en suahjili. También digo que cuando hablas de minorías que se enriquecen a costa de los demás hablarás de Pontona Poltronas, Lobeira, Eva Solla y sus 96.000 euros de sueldo, o el comunista Moral Santín, máximo defraudador de las tarjetas black de Bankia.