Proxecto xornalístico e proxecto político

Todo proxecto xornalístico é ontoloxicamente un proxecto político, en primeiro lugar porque todo é política e así debe ser reivindicado, pero sobre todo porque o xornalismo implica sempre unha toma de posición na xestión dos asuntos públicos e unha delimitación do punto de vista que se deita sobre a realidade. Porén, asistimos moitas veces a proxectos xornalísticos que sofren unha excesiva supeditación a unha función preconcibida de creación de marcos de significación ou de conformación da opinión pública ao abeiro dun proxecto ideolóxico.

Por Marcos Pérez Pena | | 13/08/2011

Matino nestas cousas a respecto dun fío de comentarios, punzantes coma adoito, de Arume dos Piñeiros falando do peche da edición impresa do Xornal. Arume pregúntame “non cres que tanta insistencia en ocupar un espazo político (esa cousa bourdieuiana case) impide ao tempo desenrolar un producto de eficacia probada?” e considera que no Xornal “era demasiado evidente o carácter de lobby ou think tank indisimulado que tiña: a creación dunha (medio) burguesía galega e galeguista capaz de vertebrar o país”. Considero, así o dixen en varias ocasións, que o Xornal era un bo produto xornalístico e que se ben é certo que no seu intento de representar de xeito coherente á maioría social que en Galicia vota a PSOE e BNG e á gran masa que pensa en clave de país nalgún momentos se lle vían as costuras, o discurso ideolóxico non era forzado, non máis que en El País, Público ou ABC.

Pero interésame o debate sobre a autonomía do proxecto xornalístico no que tamén entra Alberto Quián nun magnífico artigo publicado onte:

O que temos ante nós é un problema de xestión empresarial e xornalística, enmarcado ademais no contexto dunha crise económica global, dunha crise sectorial do xornalismo que vén xa de longo e do que algúns chaman a burbulla mediática, na que teñen moito que ver eses empresarios alleos ao mundo da comunicación que meten as súas gadoupas no sector para as súas intrigas políticas e empresariais (non hai pan para tanto chourizo, ou o que é o mesmo, non hai mercado para tanto traficante de información), e os partidos que auspician proxectos de comunicación sectario

E Alberto conclúe poñendo o foco no que tamén ao meu xuízo é a clave: o que conta é o proxecto xornalístico, a calidade do produto. E ninguén pode pretender que un medio de comunicación se sosteña con axudas institucionais; se chegan, benvidas sexan, pero no deseño inicial hai que concibir unha cabeceira sustentable á marxe delas:

Ningún xornal pecha por falta de subvencións e, no caso de que isto se producise, deberiamos entender que se trata dun negocio deficitario e unha fraude xornalística. Os medios pechan por falta de público, por falta de ingresos publicitarios, por malas xestións empresariais, por operacións especulativas, por aburrimento dos seus propietarios... O ominoso é crear unha empresa xornalística privada coa idea de vivir das axudas públicas e de favores políticos.

Os erros do Xornal

Faríamoslle un fraco favor ao Xornal e a un posible xornalismo alternativo se agora creásemos nel un fermoso cadáver. Os cadáveres nunca son fermosos, morren despois dunha enfermidade ou teñen restos de metralla na pel. É obvio que á marxe das presións políticas ou da posible cicatería ou cegueira do que debería ter sido o seu público obxectivo, o Xornal tiña eivas xornalísticas que limitaban o seu atractivo perante os posibles consumidores, en boa medida motivadas polos sucesivos recurtes no cadro de persoal até chegar ao mínimo que podía sacar cada día unha cabeceira á rúa.

É importante ter unha visión clara da estrutura da prensa galega (singular e complexa polo dominio que seguen exercendo nos seus ámbitos locais ou provinciais cabeceiras históricas de propiedade familiar, coa conseguinte importancia das ligazóns políticas cos poderes territoriais. E ademais cunha competencia falseada polas axudas públicas aos medios afíns), e tamén os mecanismos sociopolíticos que determinan os hábitos dunha suposta comunidade lectora ideoloxicamente afín. Porén, a iso, que é importante, hai que sumar un algo máis, que determina o éxito ou fracaso dun proxecto.

Podemos discutir sobre a liña política, sobre a lingua empregada ou sobre a debilidade dalgunhas seccións (sigo pensando que nas outras cabeceiras galegas estas seccións se cadra máis febles: españa, mundo, deportes…, non teñen máis calidade cás do Xornal). Podemos falar tamén dunha sección de opinión confusa e inconsistente por momentos. Ou de erros clamorosos, coma a desaparición do magnífico suplemento cultural que incluía nos seus inicios. En calquera caso a pregunta que debemos facernos é que buscan os lectores nun xornal diario hoxendía, por que razón seguen pagando un euro diario? (os que o seguen pagando, claro).

Un estudo recente afirma que a principal razón dos norteamericanos para subscribirse a un xornal impreso de ámbito local é precisamente a información de proximidade (49,6%) e a segunda as promocións (21%). E só un 14% cita como principal motivo a información nacional ou internacional. Non creo que as razóns dos consumidores galegos de prensa impresa sexan moi distintas. Cómpre ter en conta, a este respecto, a importancia económica da publicidade local (e os clasificados) nos balances das cabeceiras galegas. E tamén, por exemplo, o peso que supoñen as gorentosas promocións de libros e dvds no crecemento de Público ou no sostemento das cifras de venda de El País, ABC e El Mundo. E dende logo, a información local (que é a máis custosa de producir) era a parte máis frouxa do Xornal; e as súas promocións eran moi pouco atractivas (Mediapro leva gastada unha millonada en repartir produtos con Público). Queiramos ou non, na actual etapa de agonía da prensa diaria escrita as cousas funcionan así.

Proxecto xornalístico vs proxeto político?

No xornalismo, cada vez máis (e na rede, coa multiplicidade case infinita de opcións) a clave está na calidade, na singularidade, nos contidos diferenciados. Tamén nisto que denominamos prensa en clave de país o que conta por riba de todo é a calidade. Creo que o Xornal facía bo xornalismo, o mesmo que Vieiros e o mesmo que A Nosa Terra nos seus mellores anos (sobre todo cando deixaba á marxe o seu compoñente máis sectario).

A representación social é unha interpretación da realidade que está destinada a ser interiorizada por determinados compoñentes dun grupo e en consecuencia sempre inclúe a presuposición de lexitimidade ante os membros do grupo a quen está destinada. Un proxecto xornalístico representa a unha comunidade de lectores que se identifica con el, que se identifica cunha maneira de ver o mundo e cunha maneira de contalo. O xornal adquire un compromiso con eles, que é sobre todo un compromiso coa verdade e coa honestidade intelectual. A credibilidade pode ser un valor conxuntural, pero os xornais necesítana cun carácter perdurable e constante e lles resulta imprescindíbel cando se introducen cuestións que poden poñer en entredito algún dos referentes esenciais. Os xornais establecen de xeito tácito un contrato cos seus lectores, un compromiso no que se sustenta a súa credibilidade. Os diarios, nunha estratexia de credibilidade, de autorrepresentación como pluralistas e de ofrecedores dun trato xusto e equilibrado dos conflitos que tratan, adquiren pragmaticamente un compromiso cuns lectores determinados (os seus). Con eles comparte unhas proposicións básicas como integrantes dun mesmo grupo (co lector-modelo, que diría Eco no seu Lector in fabula).

Interésame sobremaneira o debate sobre a función dos medios de comunicación como creadores de indentidades (nacionais ou grupais de calquera caste). E interésame o mecanismo polo que esta función lastra ou non o traballo xornalístico e limita a calidade ou a credibilidade do produto, como apuntaba Arume. Interésanme as costuras, polo tanto, e a súa visibilidade. Porque os proxectos políticos e xornalísticos están sempre ligados, queiran ou non, porque ambos os dous existen na sociedade, e as costuras existen inevitablemente. Todo movemento social implica un proceso de construción social da realidade, e polo tanto un conflito simbólico. os movementos sociais non son vistos simplemente como portadores de ideas e significados existentes que se orixinan en acordos estruturais, eventos non preparados ou ideoloxías. Pola contra, os actores dos movementos son vistos como axentes significativos activamente ocupados na produción e mantemento de significados para os participantes, os antagonistas, os espectadores ou observadores.

Creo, ademais, que a pregunta a respecto de que foi antes, o ovo ou a galiña, o movemento político ou a produción de significados (na que os medios xogan un papel fulcral), é pouco útil, xa que se trata do mesmo proceso e todos os seus elementos se retroalimentan continuamente. Neste senso, Para Polleta e Jasper, as identidades colectivas caracterízanse por xurdir dunha construción constante e dinámica froito de interacción cunha variedade moi ampla de actores: a identidade colectiva describe comunidades tanto concretas como imaxinadas, implica un acto de percepción e construción así coma o descubrimento de vencellos, intereses e fronteiras prexistentes. É fluído e relacional, agromando de interaccións cun gran número de diferentes audiencias (espectadores, aliados, opoñentes, medios e autoridades) en lugar de estar fixos.

A autonomía do campo xornalístico

Porén, como xornalista quero reclamar tamén a autonomía do campo xornalístico (aplicando aquí a terminoloxía de Bourdieu, como lembraba Arume). Non só por un prurito profesionalista, senón porque si estou convencido de que a dependencia que moitos produtos xornalísticos establecen cunha supostas funcións de construción social ou política (ou as dependencias con respecto aos intereses privados ou corporativos dos seus propietarios) merman a súa calidade e debilítanos diante da sociedade, fanos menos cribles e danan a súa lexitimidade.

Acordoume a magnífica obra de Antón Figueroa na que afirma que “a historia da literatura galega, como a de moitas outras literaturas, como a da literatura en xeral, é a historia dunha ambición permanente: a conquista da liberdade. Liberdade dentro do marco cultural, liberdade fronte aos seus deberes políticos…” e penso que o xornalismo debe reclamar tamén esa autonomía perante ao campo político. Figueroa explica que “a partir da segunda metade do século XIX os escritores dos espazos máis desprotexidos teñen, en realidade, que conquistar simultaneamente dúas formas de independencia: unha independencia política, para dar forma á nación política (…) e unha independencia propiamente literaria (…) participando coas súas obras no enriquecemento literario”.

Creo que en moitos dos proxectos xornalísticos concibidos en clave de país (os que houbo, os que non chegaron a nacer e algúns que se poden estar construíndo) pesou en exceso a consciencia da súa responsabilidade política. Antón Figueroa lembra que Antón Figueroa: “un nivel grande de consciencia e de politización tende a converter os produtos culturais nunha ferramenta de construción da identidade cultural e tamén política, aínda que esta identidade política non estea claramente definida nin deseñada”. A ese respecto Dieste escribiu que “unha cultura non se fai gabándoa”, é dicir, que unha cultura artística non se fai dende o campo político, senón dende o campo artístico. E penso ás veces que quizais ao xornalismo galego lle cómpre un Mourullo que leve a cabo unha renovación estética e formal, que reclame unha autonomía do xornalismo fronte ás función políticas e de construción nacional que se lle apoñen.

Non creo que este fora o principal problema do Xornal, pero si que creo que é unha recomendación que se lles debería facer a todos os produtos comunicativos e culturais que, entendidos en clave de país, queiran chegar ao país (a todo o país). O reto debe ser facer país sen falar do país. É máis complexo, pero é a única forma.