“Non podemos dicir que o PP sexa herdeiro do Bando Nacional porque o fundara un franquista”

"O que quero demostrar é que a sociedade non quería a guerra". Esa viría sendo a conclusión do libro "Soldados de Franco", (Siglo XXI, 352 px.) que o ferrolán Francisco Leira (1987) vén de publicar logo de 5 anos de traballo en solitario e sen apoio financeiro. A obra, premiada no certame Miguel Artola de Historia Contemporánea, abrangue o conflito dende unha óptica social, estudando o día a día dun exército nacional que non era como o pintaban os medios do Movimiento. O traballo, que conta cun enfoque non asumido "por ninguén ata o momento", sáldase con 105 entrevistas a superviventes e un amplo abano de documentación escrita que converxen nunha obra pensada para "o lector que non é experto pero está interesado na historia", en palabras do seu autor.

Leira centra o seu estudo en Galicia para concluír que a propaganda franquista que ensalzaba o carácter 'patriótico' dos galegos era mera lenda: "en Galicia os falanxistas eran catro gatos". A recruta produciuse de xeito forzoso e só despois de que o golpe triunfara na comunidade. "Se non se unían matábanos ou perseguían ás súas familias".  O autor estará asinando exemplares na Feira do libro da Coruña o vindeiro luns 3 ás 19:00h.

O libro desbanca a idea de que as filas nacionais eran un exército homoxéneo e ideoloxicamente compacto

Si, esa é a idea principal. Tamén se trata de dar outra visión sobre un a Guerra, que moitas correntes da historiografía debuxan como un conflito ‘inevitable’ pola tensión social do momento. Evidentemente había división política, pero en ningún caso a polarización era tal como para causar chegar ás rúas como un conflito armado, á parte de casos moi puntuais. O clima social non era moi distinto ó que logo se deu na Transición. 

Polo tanto, nin a xente quería a guerra nin había ‘dúas Españas’...

Non había un enfrontamento suficiente como para que o réxime republicano fose incapaz de detelo. Ademais, se o pensamos, nada tiña que ver o proxecto político anarquista co Partido Comunista ou o do PSOE, que por riba tiña -por dicilo así- tres almas no seu interior, de Negrín a Largo Caballero. E dentro dos conservadores, por exemplo, Lerroux -que foi sempre republicano- nunca tivo nada que ver cos falanxistas nin co tradicionalismo carlista. Incluso hai diferenzas entre a Falanxe de José Antonio Primo de Rivera e a JONS de Ledesma Ramos. E xa non falemos de toda a cidadanía apolítica ou que variaba o seu voto. En resumo, é todo moito máis complexo do que se adoita pensar.

Sempre se adoita dicir que o Bando Nacional tiña ó exército do seu lado. Por que recorren á recruta forzosa de civís entón?

Porque o exército que tiñan non era suficiente e estaba composto, sobre todo, por oficiais. Ademais, a maior parte do corpo non eran militares senón persoas que estaban a facer o servizo militar. O que tivo o bando nacional foi unha serie de oficiais que souberon que decisións tomar en algúns puntos clave, isto sen esquecer que dentro do exército republicano había xenerais moi importantes como Rojo Lluch, que fixo moi bo traballo.

Era habitual o recrutamento forzoso en España?

Non. De feito, a Guerra Civil marca un antes e un despois na historia de España porque, ata entón, nunca houbo un recrutamento de tal magnitude. Ata entón, a xente podíase librar pagando un cota ó Estado ou a outra persoa para que o fixese por eles... Coa Guerra Civil ponse unha ‘táboa rasa’ que afecta dende a clase media ás máis subalternas. 

Ían coaccionados?

Claro. Se se negaban serían asasinados ou perseguirían á súa familia.

A PROPAGANDA DA 'GALICIA FALANXISTA'

No libro apuntas que este peso da sociedade civil provoca que, paradoxicamente, os falanxistas rematen sendo unha minoría no exército nacional.

No caso de Galicia a proporción está polo 20%.  A alturas de 1938, só o 18% do corpo pertencía ás milicias, onde o compoñente ideolóxico era moito máis notable. O resto de membros da tropa da oitava rexión militar sería exército procedente do recrutamento forzoso.

Tamén temos que dicir que coa chegada da guerra é moita a xente que se adscribe ó falanxismo, algúns por medo. Antes da contenda, en Galicia os falanxistas eran catro gatos.  En calquera caso, a guerra non a fixeron os civís, como dicían na propaganda de El Pueblo Gallego.

Polo tanto, esta visión da “Galicia Leal” que anunciaba o bando nacional era mentira? 

Claro. O que pasou é que en Galicia faltou forza para evitar o golpe de Estado e os mandos franquistas tomaron o control do territorio.

"Galicia foi o laboratorio de probas do Franquismo, dende o golpe de estado ós campos de concentración"

A túa investigación céntrase de forma concreta na historia do bando nacional na nosa comunidade. Tivemos un papel especial neste fenómeno?

Na miña opinión, si. Galicia, ao estar lonxe da fronte, foi o espazo escollido polo réxime para probar todas as medidas que logo se puxeron en práctica en todo o Estado. En base ó acerto-erro neste territorio foron mellorando o seu recrutamento, a súa xestión das milicias, a súa espionaxe... Galicia tivo sempre un papel moi importante no Franquismo. É unha dimensión moi interesante que apenas está reivindicada na historiografía española.

Este ‘laboratorio’ abrangue só a guerra ou tamén a creación do réxime?

Ambas cousas. No primeiro período trátase de como facer o golpe, a guerra e a represión, pero cando avanza o réxime e van xurdindo outros cuestións Galicia é o espazo onde se proba a represión económica, a sección feminina, os campos de concentración, a propaganda... podemos falar de Galicia como campo de probas dende 1937 ata a fin do primeiro franquismo da autarquía.

Neses anos iniciais, o réxime bota man de Galicia para facer propaganda. Por que nós?

Fan propaganda con Galicia porque aquí, ao igual que en Navarra, trunfou o golpe, e puideron conseguir un recrutamento amplo e rápido. A da propaganda é unha visión que había que cambiar e, penso, cambia este libro. 

Esta imaxe propagandística remata chegando á historiografía...

Si. O impacto desta campaña foi tan importante que moitos historiadores tomárona por certa. Por esa razón, ao facer este traballo tiven que matizar algúns puntos de compañeiros de profesión que estudaran este tema antes. Moitos destes estudos son dunha gran calidade, pero sempre é bo dar un novo baño de pintura para volver sobre cuestións que antes non eramos capaces de ver.

O DÍA A DÍA DA GUERRA

Retomando a heteroxeneidade do bando nacional, notábanse estas diferenzas no día a día da guerra?

Nun principio é posible que houbera algún tira e afrouxa entre socialistas e anarquistas cos falanxistas. Porén, co inicio da guerra estes encontros non se dan, ou polo menos non hai probas na documentación do réxime. Si que houbo motíns en Zaragoza e Salamanca entre falanxistas e soldados, pero non foi algo xeralizado. 

Na fronte as tensións entre falanxistas e republicanos quedaban a un lado: "había que loitar para sobrevivir"

Por que?

A Guerra prevíase longa e había que adaptarse. A xente estaba cansa psicolóxica e físicamente do conflito, como para estar enfrontados cos seus compañeiros de trincheira. Non tiña moito sentido.

En certo modo, os recrutas republicanos estaban a loitar contra si mesmos. Sabemos como se vivía esa paradoxa nas filas nacionais?

Durante a guerra esta contradición non se viviu dun xeito moi importante. Había que loitar para sobrevivir. Ese é o resumo de case todas as 105 entrevistas orais que conforman o libro. Unha vez remata a guerra si existe unha especie de loita contra si mesmos: eles, en definitiva, axudaron a implantar unha ditadura con tintes fascistas e un golpe que non apoiaban. Moitos preferían, non querían falar do tema despois.

Cal foi o papel da relixión na fronte?

É un tema aínda por estudar, pero particularmente na figura dos capeláns de guerra [relixiosos derivados á fronte]. Considero que, máis que adoutrinar, a función destes no conflito foi asistencial. Estamos falando dunha sociedade cun compoñente moi relixioso -inclusive para as persoas de esquerdas- e nunha situación como a guerra o medo deulle a estes capeláns un papel moi importante. 

É dicir, aínda que logo a xerarquía eclesiástica dera un apoio expreso ó réxime, na fronte a realidade era máis humana que política. A base do clero estaba na mesma situación que a sociedade, había tanto persoas conservadoras como progresista. Por exemplo, Basilio Álvarez, líder do agrarismo nos anos 20.

Outro dos temas que tratas é a desmobilización da fronte. Como foi o regreso ás casas?

A propaganda anunciou que o soldados podían volver xusto despois da fin da guerra, o dous de abril do 39, pero non sucedeu así. Como a maioría dos integrantes do corpo eran recrutas e estaban a facer o servizo militar, que duraba entre 2 anos e 2 e medio, obrigáronos a permanecer no exército ata ter cumprido ese período. Os primeiros que volveron á casa fixérono a finais do 39. Algúns, por sancións e recargos, quedaron na fronte ata 1942.

Na presentación do libro apuntas que en países como Alemania estas obras son máis comúns e contan con mellor acollida. A que se podería deber?

Por unha banda, en España chegamos 40 anos tarde ó estudo da Guerra [pola entrada da democracia]. Pero, á parte, é certo que temos un certo problema de memoria, unha especie de ‘guerracivilismo’ que non existe noutros puntos de Europa. É posible que apareza alguén que vexa no me libro unha defensa dos soldados republicanos, ou que diga que non recoñezo os asasinatos do bando republicano. Hai unha visión binaria da historia, en moitos casos vinculada coa política actual.

80 anos despois da Guerra non podo entender como existen partidos que se poidan ver herdeiros dese pasado. Nin o Partido Comunista nin o PSOE teñen nada que ver co que eran nos anos 30 -só fai falla escoitar a Felipe González e compañía-, nin tampouco o PP se pode considerar herdeiro dos nacionais, aínda que o fundara un político integrado no franquismo, como foi Manuel Fraga.