Expertos datan do S.XVIII as primeiras panxoliñas en galego, aínda que o termo naceu hai só 70 anos

Poetas e escritores usaron as 'panxoliñas' populares como elemento de reafirmación da identidade en pleno franquismo.

Por Europa Press / Redacción | VIGO | 24/12/2021 | Actualizada ás 12:04

Comparte esta noticia

A interpretación de panxoliñas do Nadal, como reflexo da celebración da Natividade de Xesucristo ou da Adoración dos Reis Magos, é unha tradición que, no caso das composicións en galego, ten data de nacemento, segundo os expertos. Aínda que é certo que todo o mundo asocia as 'panxoliñas' á música do Nadal, tamén é certo que nin os primeiros foron pensados exclusivamente para as celebracións de Nadal, nin as segundas teñen o seu nome desde hai moito tempo.

Segundo explicou a Europa Press o doutor en Historia da arte e da Música e profesor, Juan Pérez Berná, as panxoliñas naceron como unha composición lírica, de ton elevado, "ao modo das Cantatas de Bach, que nada tiñan que ver co Nadal", e que trataban temas profanos.

A partir dos séculos XV e XVI estendéronse en España e "evolucionaron dentro da Igrexa" como parte da liturxia, e interpretábanse durante as celebracións solemnes de Pascua, de Nadal ou en calquera outra ocasión 'especial' dentro do calendario relixioso. Estas interpretacións nos templos, con varias voces e músicos profesionais, tiveron un gran éxito, especialmente as panxoliñas da época do Nadal, e tanto foi así que acabaron por ser prohibidos, ao considerar as autoridades eclesiásticas e políticas que as igrexas "se acabaron convertendo case en teatros".

O musicólogo e profesor emérito da USC, Carlos Villanueva, explicou a Europa Press que, en España, as panxoliñas litúrxicas escritas en galego aparecen regularmente a comezos do século XVII, con todo, non apareceron en Galicia, senón na Corte, en Madrid. Trátase, como sostén Villanueva, de composicións ligadas á Capela Real e aos seus "conventos satélite", como o da Encarnación (cuxo 'abade perpetuo' era o Cardeal de Santiago).

'PANXOLIÑAS DE PERSONAXES'

As composicións que predominan nese momento son, explicou este experto, as chamadas 'panxoliñas de personaxes' que "lle cantan ao Neno Jesús" e, entre eses personaxes, está o gaiteiro ou pastor galego que canta na súa lingua.

Segundo sinalou Carlos Villanueva, as primeiras panxoliñas de Nadal en galego e en Galicia, relacionados con esas postas en escena de personaxes que cantan ao Neno en Belén, son os de Melchor López, mestre da Capela da Catedral de Santiago a finais do s.XVIII. Deste mestre "copiará" outro, o da Capela da catedral de Mondoñedo, Ángel Custorio Santavaya, cun estilo que herdarán José Pacheco, Pascual Saavedra, ou Pascual Enciso, entre outros.

Deste xeito e paradoxalmente, a panxoliña en galego chegou a Galicia de forma tardía, con respecto outros lugares de España, e nesa 'viaxe' algo cambiou. Nas panxoliñas que se interpretaban en Galicia Jesús era galego, a música era claramente de recreación popular e o uso da lingua propia xa non tiña finalidade de chanza ou burla (como se facía noutras rexións), senón que era elemento de comunicación identificador dun pobo.

PANXOLIÑAS PROHIBIDAS NAS IGREXAS

O éxito das panxoliñas que se interpretaban nos templos en Nadal foi crecendo e estas composicións acabaron adquirindo carácter teatral e mesmo cómico, o que acabou provocando o malestar das autoridades. Así, durante o reinado de Felipe II emitiuse desde El Escorial unha prohibición de panxoliñas en castelán no culto, aínda que estes recuperáronse durante o reinado de Felipe III, entre os séculos XVI e XVII, segundo explicou Carlos Villanueva.

Con todo, a finais do século XVIII a prohibición chegou do Vaticano, secundada, segundo Juan Pérez Berná, por Carlos III en España, "ao que non lle gustaba a música, porque pervertía á xente", e esas composicións foron substituídas por responsos en latín (aínda que si se mantiveron panxoliñas en castelán e galego nalgúns templos).

Con todo, o 'pobo' acabou levando ás representacións populares de Nadal esas panxoliñas, a adoración dos pastores e dos Reyes ante o Belén, ata os nosos días, nos que as panxoliñas foron recuperados e forman parte das celebracións relixiosas.

CANDO SE CONVERTERON EN 'PANXOLIÑAS'

Nas últimas décadas, en Galicia, estendeuse o uso da palabra 'panxoliña', para facer referencia a esas cancións do Nadal que aluden ao nacemento de Jesús ou á visita dos Magos. Trátase dun termo de cuño relativamente recente, que algúns estudiosos, como Xesús Alonso Montero, sitúan nos anos 50 e 60 do século XX.

A utilización desta palabra, maioritariamente por escritores, poetas e intelectuais galegos, está relacionada cunha intencionalidade de reafirmar a identidade e a singularidade galegas, en pleno franquismo. De feito, moitos deses poetas utilizaban as 'panxoliñas' como composicións líricas, moitas veces con claro transfondo de crítica social, que enviaban, en forma de felicitación ás súas amizades (trátase de documentos privados, non publicados en volumes, de maneira que escapaban á censura do réxime).

"A palabra 'panxoliña' (do latín Pange Lingua) é unha acomodación recente das cancións populares que antes se chamaban Cantos de Reis, Aninovos, chanzonetas ou simplemente panxoliñas, e que acabou tendo éxito, pero non é correcto chamar 'panxoliñas' ás composicións de Pacheco ou Melchor López", precisou Carlos Villanueva.

O NADAL NA MÚSICA POPULAR GALEGA

Paralelamente á interpretación de panxoliñas en ámbitos solemnes relixiosos, este tipo de cancións tamén evolucionou no ámbito popular, e son precisamente agora esas panxoliñas de creación popular as máis estendidos.

Nas aldeas galegas, os seus veciños "sacaban da igrexa" as panxoliñas litúrxicas para interpretalas polas casas e pedir así o aguinaldo. Dáse a circunstancia, explicou a Europa Press o músico, profesor e investigador de música tradicional, Chisco Feijóo, de que en moitas ocasións as letras desas cancións eran 'deformadas' ata o punto de que se pronunciaban frases sen sentido.

"Simplemente porque cantaban de ouvidas, o que aprenderan na igrexa, e non sempre o entendían", sinalou, e puxo o exemplo dunha panxoliña popular que el mesmo recolleu dunha "informante", que cantaba "producial de viño ao velo", cando a letra orixinal dicía "produto divino do Verbo".

Segundo sinalou Feijóo, a tradición das panxoliñas cantadas nas aldeas de Galicia seguía un "protocolo". "Primeiro pedíase licenza, porque nas casas podía haber unha enfermidade ou un loito. Se se daba permiso cantábanse unhas estrofas das panxoliñas (aprendidos na igrexa), e a festa continuaba coa interpretación doutras músicas e danzas tradicionais xa pagás, nas que se eloxiaba á casa e aos seus moradores para recibir así máis aguinaldo", relatou.

Estas manifestacións culturais e lúdicas, no entanto, non eran exclusivas do Nadal ou Noiteboa, tamén era costume "cantar os Aninovos, os Cantos de Reis, ou cantar as xaneiras ou Manueles", precisou, e engadiu que, nas parroquias onde estas celebracións do Nadal coincidían cos santos patróns, engadíanse as danzas, que tamén era unha boa escusa para acudir casa por casa a 'reclamar' o aguinaldo.

Iluminación de Nadal no centro de Vigo.. Marta Vázquez Rodríguez - Europa Press
Iluminación de Nadal no centro de Vigo.. Marta Vázquez Rodríguez - Europa Press | Fonte: Europa Press

Comparte esta noticia
¿Gústache esta noticia?
Colabora para que sexan moitas máis activando GCplus
Que é GC plus? Achegas    icona Paypal icona VISA
Comenta