Memorias de dúas nenas labregas: "Eu sentaba diante ás vacas, respiraba o seu alento... Era feliz"

"Só as sombras das vacas e das mulleres que as alindaban acariñaron a herba durante séculos". Rosa Aneiros, A última vaca (2006)

“Vétoma, vétoma, vétoma!”. Tres berros saen da gorxa da muller e resoan na aldea. Está chamando polas vacas que deixou a pacer toda a tarde nun prado preto da súa casa. Unha vez as ten arremuiñadas a canda ela, quita o pastor eléctrico e déixaas pasar. Detrás vai ela: nunha man o pastor e noutra unha vara. Pista arriba, estas sete vacas e mais a muller teñen o poder de parar todo canto vehículo se lles poida poñer no camiño. Quen manda, durante uns cinco minutos, son elas. Ao chegar ao cruce, a muller recolle cunha corda a burra que deixou na esquina e prosegue co seu andar. As vacas marcan o paso mentres non chegan á corte. Xa nela, a gandeira pousa o pastor e a vara, volve prender a burra e abre a porta da cuadra para que as vacas pasen, cada unha, a cadanseu lugar. Métese polo medio delas, fálalles e préndeas nos ferros. Dálles de comer e solta os becerros para que veñan mamar ás vacas. Logo chega a quenda de muxir unha, a escollida, para ter leite no almorzo da mañá seguinte.

Este é o ritual de todos os días. As vidas de moitas mulleres séguese compoñendo en función e ao redor das necesidades e dos coidados que precisan os seus animais. A vaca, na sociedade galega tradicional, consolidouse como unha figura fundamental en cada casa. Era un membro máis da familia, que mesmo tiña nome propio, e que cumpría un papel insubstituíble para o mantemento da economía familiar. Era querida, respectada, sagrada... Ata durmía baixo o sobrado e daba calor aos cuartos onde descansaban os seus donos e donas.

Co paso do tempo, o papel da vaca dentro da sociedade foi mudando. Cando esta se monetariza e se capitaliza, os gandeiros – homes, na meirande parte dos casos -, colleron as rendas de grandes cooperativas. Aumentan as cabezas de gando, modernízanse os apeiros de labranza e mecanízanse os labores de muxidura e coidado dos animais. Polo camiño pérdese, dalgún xeito, esa relación emocional que as persoas - mulleres, na meirande parte dos casos -, establecían con aqueles contados animais que tiñan ao seu coidado na casa. Mais en todas as aldeas queda quen está ao cargo dunhas cantas vacas ou quen recorda ben aqueles tempos nos que a vida se desenvolvía ao redor dos animais.

FINA, A MULLER QUE LLE CANTABA ÁS VACAS

"Quen me desa que houbese un concurso de muxir a man, eu dígoche que ía!"

“Eu sentábame nun tallo, poñía o gorro na cabeza, arrimáballela cabeza arriba do ubre, e entón empezaba a muxir para un caldeiro diante ás pernas... E cantáballes, vaia se lles cantaba... A vaca calmábase e paraba de comer”. Fina aprendeu a muxir cando era moi pequeniña. Recorda que a súa nai lle dicía a ela e ás súas irmás: “Neniñas, vide para a corte que xa vos deixei aquí dous tetos desta vaca que é mansiña”. Encantáballe muxir, tiña moi bo manexo e maña. “Aos primeiros doía a man, pero notabas como se enchía o teto, que parecía que abría no fondo... Quen me dera que houbese un concurso de muxir a man, eu dígoche que ía!”, asegura. Na intensidade das súas palabras nótase a verdade de todo o que conta.

Fina viviu sempre en Xanceda (Mesía) e toda a súa vida estivo en contacto coa terra e cos animais. Foi o que aprendeu desde cativa. “O traballiño que levo eu feito non o sabe ninguén: eu viña de muxir, facía o almorzo, levaba os nenos á escola, coidaba das galiñas – 19.000 que tiñamos en naves -, viña facer a comida, coidala casa, volver cabo das vacas... Faciamos máis ca os homes. Os homes, antigamente, non muxían nada, nin sabían nin se lles ensinaba. Podían aprender coma as mulleres pero era así... Non está valorado todo o traballo que nós fixemos”. Conta que cando ela entraba nas naves das galiñas, que tiñan en cooperativa, calaban todas. “Coñecíanme polo andar, sabían ben os meus movementos. Mais cando entraba unha persoa de fóra, aquilo poñía medo do que asubiaban!”.

Di Fina que as galiñas son listas, pero non son cariñosas coma as vacas, o seu animal predilecto. “Crieime con elas, pastando nelas desde pequena... Traíaas pola corda á mañá e á tarde. Ás que estaban preñadas facíalles o secado: levábaas para o monte, alí tiñan pouca herba, toxos, silvas, ramallos... e non aumentaban o leite. Andabamos coas vacas dun lado para outro. E canto me gustaba cando as vacas ían parir... Estaban lustrosas! E tiñan o ubre tan bonito! O que non me gustaba era o momento de parir, rebentábame velas sufrir, era terrible”.

"Cando parían poñiámoslles unha manta vella aos cadrís. Parecíanos que así estaban máis protexidas"

Fina segue buscando nos seus recordos. “Cando parían poñiámoslles unha manta vella aos cadrís. Parecíanos que así estaban máis protexidas. Dicíame mamá: “Lovádelle neniñas esa manta á vaca, que se cadra faille mal o sol no lombo”. Pícara, Pastora, Toura, Ghallarda, Loura, Turrona, Linda, Gharbosa, Gharrida... cada vaca tiña cadanseu nome, inesquecible nin para Fina nin para a propia vaca. Cando araban as leiras, o seu pai mais ela cruzaban longos regos ata chegaren ao lugar do arado: “Cando chegabamos ao arredore, papá quitábame a terriña dos zocos. Acababan os zocos que non me collía o pé da terra que tiñan, entón el coa vara quitáballeme a terriña e quedábanme os peíños descansados. Logo sentaba diante ás vacas... e respiraba máis alento das vacas ca doutra cousa. Era feliz”.

Hoxe en día Fina xa non ten vacas, aínda que recoñece que ben as podía muxir. Á falta delas, ten unha burra, ela chámalle Burricaina e a súa filla deu en chamarlle Cleopatra; unhas galiñas de Mos, dúas ovellas e dous porcos celta. “Un deles é negriño, negro coma esta miña blusa. Tan bonito, ten o fuciño algo branco e unha corbatiña branca”. Descríbeo con tal entusiasmo que semella que o quere debuxar no aire. “Estou moi ben rodeada deles. Según me levanto e a filla ceiba as galiñas e as ovellas para fóra, eu xa estou contenta”, di Fina. Perfecta e rápida en todo o que facía e fai, esta muller sabe mellor ca ninguén os coidados que precisan os animais.

CLARA E A RUBIA 

“Xa te empezan a comer as mosquiñas... Chega a calor e xa veñen por ti...”, dille Clara á súa vaca, Rubia, mentres posan as dúas fronte á cámara. “Es ben bonita, ho...!”. Clara é unha muller que naceu en Xanceda e, coma outras moitas, emigrou de nova cara a Suíza. Alí traballou en dúas fábricas de fío e nunha residencia de maiores. Once anos despois, volveu á aldea, “por desgraza”, di ela. “Alá era moito mellor vida. Gañabas aquilo e sabías que non che comían ningún céntimo”. Ao que regresaron, o seu home Antonio e mais ela decidiron facer unha corte e mercar unha vaca. Desde aquela, Clara non se despegou de ningunha das catro que pasaron, progresivamente, polos seus coidados.

"Dedícolle máis tempo a ela do que me dedico a min"

Ademais da vaca tamén ten unha porca, un coello – que lle puxo Pepe de nome -, e unhas cantas galiñas e polos. Pero a vaca é a súa debilidade, aínda que recoñece que lle dá moito traballo. “Dedícolle máis tempo a ela do que me dedico a min”, comenta riseira. Clara apáñalle a herba todos os días, tráella na carretilla, múxea, bótaa a pacer e recóllea, amáñalle a corte, dálle de beber... “Se non tivera vaca tería moito menos traballo, pero tamén me aburriría!”.

A Rubia é filla da anterior vaca que coidou, a Morena, así que foi criada dende os seus primeiros días por Clara. Coma se de dúas persoas – ás que coñece ben - se tratase, Clara di que a Rubia “é cariñosa e ten moitas cousas coa Morena, mais non é tan formal coma a nai”. E prosegue: “Esta é un pouco máis rabuda porque ten moito vicio... Está moi gorda, mais tamén porque eu lle dou. Se non lle dera non comía!”, conta a risas. Recorda que a nai, cando a mercou, viña moi esfameada e enferma... Pouco a pouco comezou a comer e a engordar. “Non había quen dixera que era a mesma vaca, non había”.

Dezasete anos despois tiveron que vendela porque a vaca estaba doente dunha pata. Dezasete anos despois de tantos coidados e horas de traballo ao seu carón, Clara aínda recorda todo o que chorou por ela. “Mira, eu ía pola corte e sempre me lambía as mans. Aquel día que marchou non mas lambeu. Pobriña, ela xa o sabía. Era tan boa, nunca levantaba a perna do lado do que eu muxía”, acorda con mágoa. Da porca conta algo semellante: “chego á corte, fálolle e ela roña. Contéstame, si tal! Rasco nela e non marcha de cabo min. Desde que lle marchou a compañeira colleume máis cariño”.

Cando chega o momento da matanza do porco ou dos polos, Clara escapule. Porque nas aldeas, o apego aos animais chega ao seu fin, fisicamente, nese día en que os polos corren sen cabeza, os becerros entran para sempre nun camión ou os porcos berran sen acougo durante uns eternos segundos que dan paso a un silencio absoluto. Coma unha tormenta. Nese mesmo día nacen, paradoxalmente, unha chea de contradicións. “Antes de que os coma outro, cómoos eu!”, relata Clara.

O PUNTO DE VISTA DE CRISTIANA, VETERINARIA 

As historias de vida de mulleres coma Clara ou Fina veñen marcadas por esas relacións íntimas que tecen cos animais que teñen ao seu coidado. Cristiana, dende a súa posición de veterinaria que leva visitando moreas de casas e granxas dende hai ben anos, constata esta realidade que se estende ao longo de todo o país. Conta que en Galicia existe, salvo casos contados, un respecto moi fondo polos animais. E sobre todo polas vacas: "é un animal que che dá moito, é fonte de riqueza e traballo. Por parte das persoas sempre hai un agradecemento".

"As rutinas créaas a vaca, todo o día se amolda a ela"

"A mocidade, sobre todo aquela que non ten pais gandeiros, traballa cunha mentalidade máis práctica; pero as mulleres gandeiras están moi apegadas á idea de protexer os animais: as rutinas créaas a vaca, todo o día se amolda a ela". Para Cristiana isto non é máis ca o reflexo do "social-humano": ás mulleres, historicamente, adscribíuselles o rol de coidadora.

"Cantos menos animais tes, máis próxima é a relación: os que teñen catro ou cinco vacas danme os seus nomes, os que teñen 50 danme os números", relata. Sobre todo, conta, mantense isto nas explotacións de gando vacún, que non están tan expostas á mecanización dos procesos. Cristiana, logo de tantos anos traballando ao pé dos animais, xa coñece ben o seu sentir e as crenzas que rodean o traballo. "Os meus avós tiñan dúas vacas, eu entraba na corte e era unha loucura!, pero poñía unha chaqueta do meu avó e nin se movían", recorda. Tamén se atopa en moitas cuadras con curiosas crenzas que se repiten: "sempre hai un nome que non se lle pon ás vacas porque sempre que se puxo, a esa vaca pasoulle algo. E tamén me adoitan dicir: 'esta vaca con aquela non se xunta que se levan mal'. Os gandeiros e gandeiras xestionan a sociabilidade e emocións dos animais". 

Quizais o "botrato", ese termo acuñado e reivindicado pola psicóloga valenciana Fina Sanz fronte á palabra hiper-utilizada "maltrato", coincida con estes modelos de relacións que ao longo de tantos anos levan desenvolvendo as gandeiras, protagonistas dunhas vidas que transcorren á par das dos seus animais.