“Xogar ás agachadas” ou “xogar ós agochos”, equivalentes, entre outras, á castelá “jugar al escondite”

Velaquí unha desas locucións tan introducidas hoxe en día, en non poucos casos, no universo comunicativo galegofalante que xa non se ten consciencia de que se trata dunha construción espuria e allea a el: *xogar ó escondite.

Mais seguro que moitos de vós lembrades que, non hai aínda tanto tempo, os meniños e meniñas na nosa terra (polo menos, en moitas das vilas e aldeas) ó que xogaban era ás agachadas ou ós agochos.

Jugar al escondite

{= 1. Xogar varias persoas –nomeadamente rapaces– a un xogo no que un apanda e conta ata un certo número mentres o resto se agachan, para logo, cando remata de contar, intentar atopalos. 2. Por extensión, adoptar unha persoa unha actitude coa que lle intenta ocultar a alguén as súas verdadeiras intencións.}

Xogar ás agachadas

Xogar ós agochos

Xogar ós acochos

[E MAIS]:

Xogar á lebrescura

Ex. (1): Mucho nos molaba jugar al escondite ahí al ponerse el sol.

Moita idea nos levaba xogar ás agachadas ‡ ós agochos ‡ ós acochos ‡ á lebrescura aí ó se pór o sol.

Ex. (2): Si haces el favor, conmigo ven de cara y no juegues al escondite: las cosas, claras, y el chocolate, oscuro.

Se fas favor, comigo ven de cara e non xogues ás agachadas ‡ ós agochos ‡ ós acochos ‡ á lebrescura: as cousas, claras, e o chocolate, espeso.

● Mesmo tamén, como formas non recolleitas na norma:

Xogar ás agachadelas # ós agochiños # ó agachadoiro # ó tulé # ó couto # ás escondedallas && [E MESMO]: Xogar á caburiña # ó rourrou # ó concirrado # á malla # á taina # á unilla # á donilla # ó garagao # ó feito # á viscuriña

● Tamén, en bastantes contextos, e só para a segunda “acepción”:

Jugar al despiste

Xogar ó despiste

Ex.: Se fas favor, comigo ven de cara e non xogues ó despiste: as cousas, claras, e o chocolate, espeso.

NOTAS:

1. Obsérvese, en relación co segundo dos exemplos e co que comentabamos na primeira nota do anterior artigo, que a voz ven, na medida en que se trata do imperativo do verbo vir e se pronuncia con “e” pechado, non leva acento gráfico, fronte á terceira persoa de singular deste mesmo verbo, que se pronuncia con “e” aberto e si leva acento (el/ela vén por aí).

2. O xogo do couto rexístrase tamén con diversas variantes, como coito ou coite. Se cadra o nome vén dado a partir dun proceso de ampliación semántica que toma como orixe a denominación do sitio de onde arrancan diversos xogos ou de onde parte quen panda neles (isto é, un couto ou sitio acoutado ou previamente delimitado), tal e como se podería deducir, por exemplo, do que recolle Juan Manuel Pintos Villar no seu Vocabulario gallego-castellano («Couto. El sitio donde queda el que hace el dormido en el escondite») ou José María Pereda Álvarez nas súas Aportaciones léxicas y folklóricas al estudio de la lengua gallega («Coito. Lugar señalado, de donde arranca el juego de la billarda, escondite, etc.»).

Pola súa banda, o xogo do tule tamén se rexistra noutras fontes como tulé.

3. As expresións galegas están tiradas das seguintes fontes:

- Recolleita propia da oralidade galega.

- Recolleita propia documental (artigos de prensa, artigos ou comentarios na Rede, obras escritas, folletos publicitarios, etc.).

- Carré Alvarellos, Leandro: Diccionario galego-castelán. De entre 1928 e 1931. Publicado por entregas en 1926. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Cuveiro Piñol, Juan: Diccionario gallego. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Filgueira Valverde, X. F. & Tobío Fernandes, L. & Magariños Negreira, A. & Cordal Carús, X.: Vocabulario popular castelán-galego. Publicado por entregas en 1926. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Franco Grande, Xosé Luís: Diccionario galego castelán e vocabulario castelán-galego (2ª edición). Publicado en 1972. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Otero Álvarez, Aníbal: “Vocabulario de San Jorge de Piquín”. Revista Verba, anexo 7. Universidade de Santiago de Compostela. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Pereda Álvarez, José María: Aportaciones léxicas y folklóricas al estudio de la lengua gallega. Publicado en 1953. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Pintos Villar, Juan Manuel: Vocabulario gallego-castellano. Datado ó pé de 1865. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Porto Rey, Francisco: Diccionario gallego-castellano. Publicado en 1900. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Real Academia Galega: Dicionario da Real Academia Galega (versión en liña).

- Rivas Quintas, Elixio: Material lexicográfico da súa elaboración consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina):

a. Frampas, contribución al diccionario gallego, publicado en 1978.

b. Frampas II, contribución al diccionario gallego, publicado en 1988.

c. Frampas III, contribución al diccionario gallego, inédito e cedido polo autor para o Diccionario de diccionarios da lingua galega.

- Rodríguez González, Eladio: Diccionario enciclopédico gallego castellano, vols. I (1958), II (1960) e III (1961). Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Valladares Núñez, Marcial: Diccionario castellano-gallego. Publicado en 1884. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).