O 'tesouro' agochado tras as augas galegas: cen barcos e máis de 600 restos de naufraxios
Expertos avogan por flexibilizar os 100 anos que deben transcorrer para que os restos sexan declarados como patrimonio
Por Europa Press / Redacción | SANTIAGO DE COMPOSTELA | 16/12/2023 | Actualizada ás 13:41
As augas galegas esconden un patrimonio cultural que vai moito máis dos rexistros oficiais, que contabilizan ao redor dun centenar de pecios localizados e outros 600 puntos con restos susceptibles de ser considerados patrimonio subacuático, números que os expertos consideran moi inferiores á realidade mergullada no litoral, ríos, pantanos e lagos da comunidade.
"Queda moito traballo por facer de localizar, catalogar e investigar moitas zonas do ámbito marítimo de Galicia", sentenza, en declaracións a Europa Press, o arqueólogo David Fernández Abella, considerado un dos maiores coñecedores dos 'tesouros' que repousan en baixo as augas.
E é que a consideración de patrimonio subacuático non se limita aos barcos afundidos nin aos restos de naufraxios no litoral. Todo elemento que permanecese mergullado máis de 100 anos ten a condición de patrimonio arqueolóxico subacuático, un limiar que, a ollos de Fernández Abella, debería ser revisado porque abre a porta a que se expolien de forma impune elementos cuxo valor histórico ve fóra de toda dúbida.
O pasado 10 de novembro cumpríronse 80 anos da batalla marítima da Segunda Guerra Mundial que tivo Galicia como escenario. Ocorreu fronte a Estaca de Bares e Cabo Ortegal, onde avións da RAF británica e a US Navy enfrontáronse a submarinos nazis que regresaban polo Cantábrico tras realizar incursións á costa norteamericana.
Os restos do submarino alemán Ou-966 afundido na ría de Barqueiro ou os restos do avión Sunderland inglés que foi derrubado están, a día de hoxe, sen protección porque non transcorreu un século desde que repousan no leito mariño. "Podería ir calquera a coller un fragmento de calquera cousa e levalo á súa casa sen que este espolio teña ningunha repercusión legal. Así de duro e dramático", sentenza Fernández Abella, que sinala a existencia de máis pegadas da Segunda Guerra Mundial en Galicia que, oito décadas despois, permanecen escondidas na súa costa.
Con todo, recoñece que a protección e posta en valor do partrimonio submarino en Galicia, aínda que lonxe do traballo que se fai en Cataluña ou o Comunidade Valenciana, é mellor que a que leva en cabo no resto da cornixa cantábrica impulsada polas lendas dos naufraxios tan ligadas a zonas como a Costa da Morte.
Alí repousan os restos de barcos como o SS Solway, descuberto nunha das súas incursións nos baixos de Baldaio --Carballo (A Coruña)-- por Ton García, propietario dunha empresa de submarinismo recreativo con base no porto de Malpica (A Coruña) e que recoñece que ata que a partir da década de 1960 chegaron as primeiras lexislacións que protexer o patrimonio submarino, este estaba a mercé de mergulladores "dos de escafandra" que se dedicaban a despezar os pecios a soldo das aseguradoras.
UNHA CUSTODIA COMPARTIDA
A do patrimonio subacuático é unha custodia que comparten a Xunta, a través da Dirección Xeral de Patrimonio, e o Ministerio de Defensa. A unidade de mergullo do Arsenal Militar de Ferrol encárgase das prospeccións mariñas en colaboración con particulares, equipos investigadores ou empresas privadas como Argos, do propio David Fernández.
A información sobre os xacementos mergullados é sensible, como apuntan desde as administracións consultadas, porque pode caer en mans equivocadas. A polémica sobre a actividade da empresa Odyssey, que inspirou un cómic de Paco Roca que levou á televisión o director Alejandro Amenábar, puxo no mapa a recuperación do partrimonio baixa a auga, pero non o suficiente para impulsar definitivamente as investigacións e inspeccións.
Así o cre o arqueólogo David Fernández, que considera que o estudo e recuperación do patrimonio subacuático faise "a tiróns" a base de "iniciativas personalistas". "Non vexo unha planificación regulada, un traballo maior que si se fai, por exemplo, en estudos como os que se fan nos castros", sinala o historiador, que tamén realiza investigacións en superficie.
O arquivo da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural está composto na actualidade por un catálogo de 90 pecios dos que, segundo fontes da Consellería de Cultura, existe "un grao de coñecemento e conservación que varía moito". Ademais, hai 628 referencias a restos susceptibles de ser considerados bens patrimoniais.
Destas últimas, moitas parten de referencias bibliográficas antigas e de información facilitada por mariñeiros sen que exista unha localización exacta. A transmisión oral sobre naufraxios ou traxedias marítimas é en moitas ocasións o mellor recurso para os historiadores e os rastreadores dos fondos, como apunta o submarinista Ton García, natural de Malpica. Do seu avó, rastreador de augas pero para a captura de polbos, escoitou a existencia duns restos dun barco que permaneceron ocultos pola area ata que se topou con eles cando realizaba un bautismo de mergullo.
E é que, en ocasións, o esquecemento na memoria colectiva co transcurso dos anos permitiu que os vestixios de naufraxios sobrevivisen á rapina e o espolio. Ese foi o caso do SS Solway, o vapor da Royal Mail Steam Packet Company afundido en 1843 nos baixos de Baldaio, unha sorte de montaña submarina que xera unhas ondas que, na actualidade, chaman a atención dos surfeiros dedicados a cabalgar ondas xigantes.
Os achados accidentais como o do vapor inglés que localizou nunha inmersión rutineira o mergullador Ton García son unha das formas habituais nas que rescatan do esquecemento os pecios, pezas ou elementos que se esconden baixa a auga. Cando isto ocorre, o descubridor debe notificar a localización a Patrimonio, que organiza co Ministerio de Defensa a posibilidade de organizar unha incursión para a súa análise.
RECLAMAN MÁIS MEDIOS
Con todo, o arqueólogo David Fernández Abella bota en falta maior impulso desde institucións e administracións, sobre todo desde o punto de vista económico. Un exemplo disto sería o caso da Ragazzona, a nave da Armada Invencible de cuxo descubrimento máis de catro séculos despois do seu afundimento fronte a Cabo Prioriño (Ferrol) cumpriuse o pasado mes de marzo unha década.
A recuperación da Ragazzona foi posible grazas ao traballo dun equipo investigador da Universidade de Santiago liderado polo propio Fernández Abella que, dez anos despois, recoñece que a falta de apoios económicos mantén alertagado o proceso de recuperación deste navío, que logrou situar no foco da opinión pública durante uns días o patrimonio subacuático.
"Chegamos ata onde puidemos cos recursos limitados que tiñamos. Para facer unha investigación necesitariamos financiamento dalgún tipo para poder facer unha infraestrutura máis ambiciosa ou algún tipo de analítica que permita seguir profundando no concimiento do pecio", apunta o historiador, que na actualidade ten entre mans un proxecto para pór en valor o patrimonio subacuático da ría de Ribadeo (Lugo).
Ademais do apoio económico, Fernández Abella tamén bota en falta unha aposta pola transmisión á sociedade da arqueoloxía submarina que, recoñece, ten no propio medio, a auga, o seu "punto forte e o seu punto malo". "O mar é un espazo misterioso que, entre comiñas, esconde tesouros nas súas profundidades e, por iso, é moi atractivo. Pero ao mesmo tempo é moi descoñecido porque non todo o mundo pode acceder a ela. Así tampouco se valora como cando se limpa, por exemplo, un castro e pódelo visitar", engade.
