Antón Chao Maciñeira: a primeira baixa que choraron as Irmandades da Fala

Antón naceu en 1899 e faleceu na Coruña cando non tiña máis que dezaoito anos de idade. Foi o máis novo dos fillos do matrimonio ortegano formado por Juan Chao Fernández (propietario en Cuba da fábrica de tabacos “La Capitana”) e Carme Maciñeira Bouzamayor, e irmán pequecho de Micaela, Carme, Juan e Tereixa.

Durante a súa breve vida, tivo tempo de abrazar con igual intensidade a afección polo teatro, o cultivo da lira poética, o gosto polo xornalismo e a militancia política nas Irmandades, promovidas polos seus cuñados viveireses Antón e Ramón Villar Ponte.

Con apenas oito anos cumpridos, participou como actor amateur nos labores do cadro de declamación Rosalía Castro da Habana, creado en xaneiro de 1908 e do que Antón Villar Ponte chegou a ser director artístico e vicepresidente. Chao representou, concretamente, o papel de Fiz nunha encenación da peza Minia, debida á pluma de Lugrís Freire, e tamén participou como figurante na representación doutra peza do de Sada,  A ponte.

No amentado cadro galaico-cubano fixeron “pinitos” artísticos tamén as tres irmás de Antón Chao: Micaela, Tereixa e Carme. Non o debía facer nada mal esta última, pois segundo contaba Teresiña Villar Chao, chegou a ser bautizada algunha vez, en tempos en que funcionou o Conservatorio Nazonal do Arte Gallego da Irmandade herculina, como a “Sara Berhnart”da escena galega...

O asociado máis novo

Ao se constituír a primeira Irmandade, o 16 de maio de 1916, Antón Chao afíliase desde o propio instante da reunión fundacional, converténdose no seu asociado máis novo en idade. Ademais colabora, desde o anonimato, nos traballos de confección, redacción e espallamento do decenario A Nosa Terra, que dirixe o seu cuñado Villar Ponte, e mais como redactor do diario católico e rexionalista El Ideal Gallego, que bota a andar a comezos de 1917.

O autor de A patria do labrego puxo especial énfase, precisamente, en abrir as páxinas de A Nosa Terra á xente nova, razón pola que desde cedo fixeron parte do elenco de colaboradores do  boletín nacionalista os daquela aínda ben mozos Vitoriano Taibo, Leandro Carré Alvarellos, Ortiz Novo, Evaristo Correa Calderón, Fernando Osorio Docampo, Manuel María González, Leandro Pita Romero e Manuel Antonio. Nesta perspectiva hai que colocar, pois, a presenza en A Nosa Terra dun poema de Antón Chao Maciñeira, publicado no seu número 11, con data de 26 de febreiro de 1917 e intitulado “A froita roubada (Contiño madrigalesco)”, que di así:

“Dous noivos parolan;

Son rapaces novos e están namorados,

E ó falare, xuntiños, recordan

O pasado e bon tempo dos primeiros anos.

Fala él da saída da escola,

Dos moitos oviños ós melros roubados,

De cando rubían lixeiros as ponlas

D’unha cereixeira, pra baixaren fartos.

*

- Meu pai tiña froita,

Pro era a do cura a que mais me gustaba.

¡Que boas mazás as que tiña!

¡Que peras urracas e figos de malva!

¡Que sorbas, que uvas, que fresas!

¡Que pexegos, Xuana!-

E a moza asintindo,

Di con meiga fala:

-¡Ay Pedro, Pedriño!

¡Casi me sabía a froita roubada!-

E o rapaz aceso d’amore e de mimo,

Ó vere a sua moza, tan preto e tan guapa,

Dille agarimoso, tremante, baixiño...

-¿Dasme un bico Xuana?-

E ó pedilo o noivo

Nin resposta agarda;

Que na roxa meixela un biquiño

Moi longo, lle daba.

E o rillote fuxiu como un lóstrego,

Mentras ela confusa quedaba,

Escoitando ô lonxe

Como él remedaba:

- ¡Ay Xuana, Xuaniña!

¡Que ben che me sabe a froita roubada!”

A morte

Ao se producir a morte de Antón Chao, en maio de 1917, un dos redactores de A Nosa Terra, Ricardo Carballal Lafourcade, redixirá un artigo necrolóxico intitulado “Lóstregos. A pirmeira baixa” (nº 20, 30.5.1917), no que lemos:

“Finounos ô finar il, un irmán dos bôs e xenerosos, un irmán do qu’agardabamos moito. Tiña escelentes condiciós pra esquirtor e poeta, e sentía fondamente arelas de redenzón pr’â nosa matria. Na sua alma, nova, sinxela, rebulían rebeldías de loitador. Non era da Irmandade por sere, coma podía acontecere dad’os seus poucos anos; era dos nosos, dos convencidos, porque sentía sóbor d’il o peso dos aldraxes que a cotío nos infiren; aldraxes que palpou moi d’acarón cando viveu n’Habana, e que fixeron nascer na sua alma o odio que sintimos contra aquiles que nos aldraxan, os que levamos na frente unha estrela e no peito un cantar”.

Na continuación, o responsábel da sección “De min pra vós” do decenario engadía:

“Coa morte do irmán Chao, poida sere que perdéramos un poeta mais da raza. Nalgunhas poesías esquirtas por il, adiviñábase unha disposizón pouco común nos poetas novos. Velaí téndel-a mostra na siguente composizón inédita e a derradeira que fixo”

Esa composición de Antón que inseriu no seu artigo necrolóxico Carballal é a seguinte:

“..................................

Campaniñas, campanas,

Bocas de bronce con lingua férrea

Qu’en herdo tendes os sons guerreiros

Que até nós chegan, dos rudos celtas;

Qu’a paz decides dende as outuras

Onde está, ôs ceos, a crus aberta

Como apreixare querendo ôs homes,

Com’ô aloumiño d’unha promesa.

Soade fortes,

soade recias;

falade âs almas de liberdade,

da independenza.

Tocade a fogo namentras ardan

en gran fogueira

as casas todas dos qu’escravizan

nosa terra.

Tocade mainas, tocade quedas;

tocade tristes pol-os qu’emigran

para as Américas,

buscando os aires da liberdade

qu’eiquí lles negan.

Tanguede sempre, sempre espertando

nosas arelas,

e as esperanzas e as rebeldías

qu’en nós latexan;

até que un día –ise gran día

qu’os bós esperan-

toquedes fortes, con sons bravíos,

e nos chamedes con voz de guerra.

Entón tocade dobrando tristes

pol-os que caian na loita fera;

e cando libre nosa Galicia

com’unha rosa que se abre, s’êrga,

campaniñas, campanas,

repinicade rebuldeiras,

tocade fortes, tocade mainas,

tocade ledas,

como tocades nos mais groriosos

dias de festa”.

O propio Carballal comentaba algúns dos aspectos máis destacados deste poema, claramente debedor, na nosa opinión, das estéticas de Eduardo Pondal e Ramón Cabanillas (autor o de Fefiñáns a quen o propio Villar Ponte viña de bautizar nun célebre traballo publicado en A Nosa Terra como “poeta da Raza”). Concretamente, anotaba que

“Nista poesía atoparedes a flesibilidade da alma do poeta: agarimosa côs qu’emigran; rebelde i ergueita co-as perdidas libertades; recia, forte e vengadora côs caciques; baril e ridora cô mañán de redenzón. Fálalle ás campâs dos dôres e ledicias da terra asoballada, e pídelles ôs difrentes sons qu’o seu esprito sinte”.

Carballal remataba o seu artigo prometendo, en paráfrase do propio poema do falecido que acababa de reproducir:

“(...) si folgos teño pra chegare a ise gran día qu’os bós esperan, cando as campâs toquen coma nos mais groriosos días de festa, adicaréi unha lembranza ô seu nome, e tamén coma il direille âs campâs: “Tocade mainas, tocade quedas / tocade tristes polos qu’emigran...”.

De xuño a setembro de 1917 a pluma de Antón Villar Ponte non apareceu asinando explicitamente ningún traballo no decenario das Irmandades. Este "silencio" debeuse, coidamos, ao loito familiar dos Villar Ponte-Chao Maciñeira polo óbito do mozo e prometedor poeta Antón..., aínda que  convén non ignorar os efectos da vaga represiva desatada no verán de 1917 polo goberno español após a intentona revolucionaria protagonizada polas forzas operarias, que supuxo a detención de varios membros das Irmandades (entre eles Vitoriano Taibo e Porteiro Garea) e o establecemento dunha férrea censura previa sobre o xornal das Irmandades.

A reaparición da sinatura do xornalista viveirés no periódico da súa dirección, en todo caso, non puido ser máis polémica, pois produciuse cunha "Carta aberta á condesa de Pardo Bazán" (A Nosa Terra, A Coruña, nº 31, 20.9.1917) en que dirixíndose a ela como "ilustre enimiga", atacou as opinións minusvalorizativas da autora de Los pazos de Ulloa sobre a capacidade de existencia autónoma, á marxe da tradición española, dunha escola artística e pictórica xenuinamente galega. Perante o discurso unitarista e negador da especificidade cultural galega esgrimido pola condesa, tan infelizmente reproducido e tronante aínda entre nós acotío, proclamará o fundador das Irmandades: "Galicia eisiste con todal-as caraiterísticas d'unha nacionalidade mais acusada que a de moitos Estados nacionás".