“Unha boa parte da investigación no ámbito da hipertensión está patrocinada pola industria farmacéutica”

Logo de ser "exonerados" pola Sociedade Europea de Cardioloxía, mediante un editorial publicado na revista científica European Heart Journal, tras unha investigación na que non se atoparon "indicios que suxiran que o Ensaio Hygia ou os datos sexan de natureza fraudulenta", falamos co investigador principal deste estudo realizado en Galicia durante once anos e que levantou unha intensa polémica internacional no mundo científico ao concluír que as persoas con presión arterial alta deben tomar os medicamentos antes de durmir, e non pola mañá, para controlar mellor a tensión e reducir riscos de morte ou enfermidade por problemas cardíacos ou vasculares. 

Ramón Hermida –catedrático de Teoría do Sinal e Comunicacións da Universidade de Vigo, investigador no Laboratorio de Bioenxeñería e Cronobioloxía no Centro de Investigación atlanTTic e primeiro estranxeiro que foi nomeado membro honorífico da Sociedade Americana de Hipertensión– foi o máximo responsable do deseño do Ensaio Hygia. Nesta entrevista aclara algunhas cuestións claves do estudo e refuta as durísimas críticas dalgúns directivos da Sociedade Europea de Hipertensión aos resultados e metodoloxía deste ensaio que revolucionou o enfoque clínico sobre a cronoterapia da hipertensión (a ciencia de administrar medicamentos á hora adecuada a pacientes coa presión arterial alta).

Como valoran o editorial do European Heart Journal no que lles exoneran de calquera conduta non ética ?

O editorial valórase de forma positiva porque dá por resolto o tema de discusión despois de que un pequeno grupo da directiva da Sociedade Europea de Hipertensión, nalgún caso razóns persoais, non estaba de acordo cos nosos resultados. Estas persoas publicaron un editorial na revista Blood Presure, editada por esta sociedade, cunha serie de críticas ao noso estudo e o seu desenvolvemento que nós, á súa vez, contestamos e refutamos puntualmente una por unha. E pensamos que ese editorial que publicaron é unha clara mostra de descrédito da opinión desa xente. 

O noso artigo foi avaliado por cinco revisores diferentes e foi aceptado tras dous procesos de revisión. E nós proporcionamos todas as respostas que consideramos pertinentes ás cuestións que nos plantexaron. Trala súa publicación recibimos unha comunicación por parte do Comité Editorial da revista na que nos dixeron que recibiran unha serie de cartas nas que se expresaban unha serie de queixas e preocupacións por parte de directivos da Sociedade Europea de Hipertensión, incluído o seu presidente [o profesor alemán Reinhold Kreutz, director do Instituto de Farmacoloxía Clínica e Toxicoloxía do Hospital Universitario Charité de Berlín], polos resultados e a validez do estudo. Nesas comunicación tamén expresaban a súa preocupación polo “perigo” dos resultados, que foi un dos motivos de discusión, polo enfrontamento público que mantivemos cunha desas persoas, que chegou a afirmar nun medio de comunicación sueco que dar antihipertensivos pola noite mata a xente, o cal é unha imbecilidade. O que se nos dixo desde a revista é que se verteran serias acusacións contra os investigadores e contra min en particular.

"O European Heart Journal exonéranos de calquera conduta non ética, tanto no desenvolvemento do estudo como na valoración dos resultados, como entendemos que non podía ser doutra maneira"

Que requirimentos houbo da revista?

Tivemos unha serie de comunicacións co comité da revista para tentar clarificar toda a polémica e solicitaron a colaboración da Universidade de Vigo para revisar a validez e o desenvolvemento ético do ensaio clínico. O que fixemos na Universidade foi fundamentalmente deseñar e coordinar o estudo e xestionar a base de datos con toda a información da rede de investigación Hygia.

Tras unha serie de cartas de ida e volta co Comité Editorial da revista, pediron realizar unha análise independente dos datos e púxose todo en mans do Reitorado da Universidade de Vigo e o reitor aceptou que se fixese a investigación para resolver o asunto, entendendo que a UVigo fora responsable exclusivamente de deseñar o estudo e de poñer en marcha a rede de colaboración, xestionar o estudo e analizar os datos. Nós non tratamos directamente cos pacientes, pero temos unha confianza absoluta en todos os investigadores que participaron, médicos de Atención Primaria, que se deixaron a pel neste estudo traballando fóra dos seus horario habituais para poder realizar este proxecto de investigación tan grande.

Toda a información referida ao deseño e desenvolvemento do estudo enviouse ao Comité Editorial da revista e foi avaliada por un experto en ensaios clínicos da Universidade de Yale [Estados Unidos], quen sinalou que lle parecía totalmente correcto o desenvolvemento do ensaio; mentres que a base de datos querían inicialmente que a analizase un hipertensiólogo europeo, ao cal o Reitorado se negou polos evidentes conflitos de intereses coa Sociedade Europea de Hipertensión. De acordo coa revista, aceptamos que esa base de datos fose avaliada por un estatístico moi recoñecido que traballa na Clínica Mayo en Minnesota [Estados Unidos], e os resultados desta análise independente confirmaron todo o que puxeramos no artigo. E iso é o que reflicte basicamente o editorial do European Heart Journal, que nos exonera de calquera conduta non ética, tanto no desenvolvemento do estudo como na valoración dos resultados, como entendemos que non podía ser doutra maneira.

Imaxinaron nalgún momento que os seus resultados poderían xerar esta controversia?

Nós realizaramos antes, tamén coordinados pola Universidade de Vig, pero cunha cohorte máis pequena de preto de 2.200 pacientes no Hospital Xeral de Galicia, en Santiago de Compostela, un ensaio previo e que causou tremenda polémica, porque era a primeira vez que se facía un ensaio aleatorizado. Foi o estudo MAPEC [Monitoraxe Ambulatoria da Presión arterial e Eventos Cardiovasculares], que se cita agora, e no que se avaliaba a hipótese de que a hora da inxestión da medicación antihiperintensiva, en función dos ritmos circadianos que afectan a regulación da propia presión arterial, poderían e deberían ter influencia na morbimortalidade cardiovascular. Aqueles resultados foron moi discutidos naquel momento, causaron moita polémica, pero a realidade é que desde o punto de vista da práctica clínica, hai dez anos, cando se publicou, aproximadamente o 8 % dos hipertensos no mundo tomaban algún fármaco pola noite. No ano 2015 púxose en marcha o estudo SPRINT (Systolic Blood Pressure Intervention Trial) en Estados Unidos e, naquel momento, preto do 40 % dos pacientes xa estaban tomando a medicación antes de durmir, algo que só é explicable e xustificable polos resultados do noso estudo anterior.

"De 155 estudos que revisamos, publicados nos últimos 35 anos, non hai nin un só que xustifique que a medicación antihipertensiva hai que tomala pola mañá"

Por que a nós non nos sorprenden os resultados? Nós temos agora dous artigos novos que foron aceptados os días 4 e 7 de xaneiro para a súa publicación en dúas das revistas máis importantes no mundo da farmacoloxía, nos que presentamos os resultados dunha revisión sistemática de estudos que investigaron efectos da hora da inxestión dos antihipertensivos na regulación da presión arterial e efectos, por exemplo, a nivel cardíaco e renal. Atopamos que se publicaron 155 ensaios clínicos sobre este tema ao longo dos últimos 35 anos e deses, 130 documentan de forma máis aló de calquera dúbida razoable que tomar a medicación antes de durmir reduce a presión arterial, mellora a función renal e reduce os danos sobre o ril e os efectos secundarios, mentres que os restantes estudos non atoparon diferenzas entre tomar a medicación pola mañá e pola noite e deses 25 estudos, máis do 70 % non hai por onde collelos metodoloxicamente. É dicir, de 155 estudos non hai nin un só que xustifique que a medicación hai que tomala pola mañá.

Se tantos estudos validan os resultados de Hygia, por que a discrepancia dos directivos da Sociedade Europea de Hipertensión?

Porque as guías máis utilizadas de hipertensión neste momento son as da Sociedade Europea de Hipertensión. Guías nas que de forma sistemática omitiron indicar calquera tipo de recomendación sobre cando deben ser tratados os pacientes hipertensos. Polo que nós, en base aos nosos resultados e tamén á revisión doutros estudos, consideramos que esas guías non valen para nada. E iso non caeu ben entre algúns que se consideran expertos no ámbito da hipertensión. Pero quen son realmente os expertos? Eu levo 35 anos traballando no ámbito da investigación clínica e, na miña opinión, os verdadeiros expertos en hipertensión son os médicos de Atención Primaria, que son os que atenden directamente ao noventa e tantos por cento dos pacientes.

"48 horas despois da publicación dese editorial crítico co noso traballo na revista Blood Pressure, enviamos unha resposta á revista, pero non nos deron o dereito a réplica; ese é o tipo de xente co que nos tivemos que enfrontar"

Que razóns poden ter esas persoas relacionadas coa Sociedade Europea de Hipertensión para obviar eses estudos e omitir calquera recomendación sobre cando tomar a medicación?

Hai algo moi revelador: 48 horas despois da publicación dese editorial crítico co noso traballo, enviamos unha resposta a esa mesma revista para a súa publicación na que rebatemos os seus comentarios, pero o editor da revista contestounos que non tiñan espazo para publicar a nosa contestación e que eles, como editores, tiñan a liberdade de incluír os artigos de opinión que lles petase e non nos deron o dereito a réplica, polo que ao final publicamos a nosa resposta na revista da Sociedade Internacional de Cronobioloxía, da que eu son presidente, e que ten máis impacto neste ámbito. Ese é o tipo de xente co que nos tivemos que enfrontar.

Nese editorial que publicaron contra nós xa temos constancia moi claramente dos intereses que determinados directivos da Sociedade Europea de Hipertensión mantiveron tradicionalmente coa industria farmacéutica. Se vas ao vademécum, verás que a súa recomendación para a dosaxe de antihipertensivos é unha vez ao día; non se di cando, só unha vez ao día. Pero a realidade é que toda a documentación que está en rexistro, tanto na FDA [Administración de Alimentos y Medicamentos de Estados Unidos] como na EMA [Axencia Europa de Medicamentos], e que deu lugar á autorización da venda destes fármacos para reducir a presión arterial, as recomendacións fixéronse dando aos pacientes a medicación a primeira hora da mañá. Pero no noso estudo e, como dicía antes, noutros 135 ensaios clínicos, demostrouse de forma absolutamente concluínte que o mesmo fármaco coa mesma dose inxerida pouco despois de espertar ou antes de durmir actúan de forma totalmente diferente. Isto a industria farmacéutica non o tivo en conta, pero a realidade é que eses ensaios clínicos independentes realizados por infinidade de investigadores de todo o mundo documentan que non é o mesmo tomar un fármaco a unha hora que a outra. E se a FDA e a EMA non tiveron iso en consideración, é obvio que un traballo como o Ensaio Hygia pode levantar a lebre, é dicir: vostede no me dixo como actúa o seu fármaco, que efectos secundarios pode ter ou cal é a súa eficacia cando se dá a unha hora distinta da que vostedes consideran convencional ou única, ou dándonos a entender que daba igual. Vou pola posibilidade de que alguén, usando a lóxica científica, requirise ás farmacéuticas que repetisen os seus ensaios clínicos subministrando tamén os fármacos antes de durmir, algo que non vai pasar polos intereses económicos que hai. 

"Como poden dicir que non coñecían o estudo se se presentou en congresos da Sociedade Europea de Hipertensión e foi premiado como o mellor traballo de investigación en 2015?"

Entón, cando falan de críticas nesgadas, insostibles e enganosas, e mesmo de intereses espurios, refírense a isto, a uns intereses entre eses expertos da Sociedade Europea de Hipertensión e a industria farmacéutica?

Evidentemente. E hai cousas que non se sosteñen nas críticas ao noso estudo. Por exemplo, din que lles parece estraño que un ensaio clínico desta dimensión escapase da súa atención como expertos na materia. En primeiro lugar, ademais dunha estupidez, é mentira. Como dicimos na nosa explicación, os resultados parciais do noso ensaio reportáronse en 229 comunicacións científicas, a maior parte delas por invitación. Como poden dicir que non coñecían o estudo se se presentou en distintos congresos da Sociedade Europea de Hipertensión e mesmo en 2015 foi premiado como o mellor traballo de investigación daquel ano? Dan un premio a un traballo e logo din que non o coñecen? Non sei como cualificar isto…

De feito, vostedes expuxeron na súa resposta certos paradoxos ou contradicións deses críticos ao salientar que fixeron recoñecementos públicos do valor do Ensaio Hygia.

Así é. Por exemplo, o doutor Giuseppe Mancia, que asina ese editorial crítico contra nós na revista Blood Presure, foi quen nos entregou o premio ao mellor traballo no ano 2015. E a profesora Suzanne Oparil, outra das asinantes, convidoume persoalmente a dar una conferencia nun congreso que ela mesma organizou na súa institución, na Universidade de Alabama, ceou comigo e díxome, diante dunha vintena de persoas, que o que puxeramos en marcha en Galicia estaba trinta anos por diante da investigación cardiovascular en Estados Unidos. E asinan un editorial dicindo que non coñecían o que estabamos facendo? Pero iso é o de menos. O importante son as críticas científicas, dicir que tomar a medicación por la noite pode reducir demasiado a presión durante o soño, modificar polo tanto a perfusión cerebral e aumentar o risco de ictus. Esa é unha hipótese que xamais se demostrou. De entrada, tanto o estudo MAPEC como outros estudos demostraron que tomar a medicación pola noite reduce considerablemente o risco de sufrir un ictus. De donde sacan eles sen ningún estudo que o avale que tomar a medicación pola noite aumentar a morbimortalidade. Non é certo.

Por outro lado, se nos fixamos nos efectos sobre a regulación da presión arterial, a maior parte dos estudos que revisamos, como dicía antes, demostran exactamente o contrario do que defenden estes expertos. De onde sacan entón as súas suposicións? Que credibilidade poden ter, ademais, cando afirman que tomar a medicación pola noite pode reducir o cumprimento terapéutico e adherencia a este por parte dos pacientes e que, polo tanto, deben tomar a medicación cando se sinta máis confortable con ela porque a adherencia é fundamental? Se algúns pacientes do noso estudo non tivesen tomado realmente a medicación como se lles asignou e con iso se reduciu un 45 % a prevalencia de infarto e ictus, imaxínate se tivesen tomado a medicación como se lles indicou…

Por outro lado, eles mencionan un estudo liderado polo doutor Bernard Vrijens [Universidade de Liexa] no que se comparou a adherencia terapéutica de pacientes que tomaban medicación pola mañá e pola noite, e a conclusión foi que os que a tomaron pola mañá tiñan máis adherencia; pois ben, ese estudo non hai por onde collelo e, de feito, nos dedicámoslle unha páxina enteira nun dos traballos que imos publicar agora: no estudo compararon máis de 4.000 pacientes que tomaban a medicación entre as tres da madrugada e as tres da tarde con 260 pacientes que tomaban cando menos un fármaco entre as tres da tarde e as tres da madrugada. Iso é o que definen os críticos “mañá e noite”, 12 horas por un lado e 12 por outro. E obviamente o estudo non está aleatorizado. Que conclusión científica se pode sacar dun estudo así?

Porén, unha das críticas ao seu estudo son as dúbidas que expoñen sobre a aleatorización do Ensaio Hygia…

Si. Pero no editorial do European Heart Journal o noso deseño queda totalmente avalado. 

"Dixose que o noso estudo era potencialmente perigoso porque coas nosas recomendacións iamos producir «mortes en masa», algo que é falso"

Os críticos tamén cuestionan o tempo da monitorización ambulatoria do Ensaio Hygia. Concretamente, sobre a “elevada porcentaxe inusitada” de pacientes “non depresores” (sen descenso de presión arterial durante a noite con respecto ao día), afirman que “puido deberse ao cálculo de datos durante 48 horas de monitorización ambulatoria da presión arterial” e censuran que “non se presentou unha comparación con datos de 24 horas e a porcentaxe de caída nocturna, como se adoita facer nestes estudos”. Como valoran esta crítica?

Ese é un dos temas que máis criticamos e consideramos que nisto son uns ignorantes, xa que nunca fixeron un só estudo de monitorización ambulatoria eles mesmos e non saben do que están a falar, algo que podo firmar por experiencia, xa que o noso grupo foi moi activo nas reunións da Sociedade Europea de Hipertensión dende o ano 2006. Levamos vinte anos lidando con esta xente e sabemos quen son expertos nun ámbito ou noutro.

Dicir que unha monitorizacion ambulatoria non se pode facer durante 48 horas porque as pilas non funcionan tanto tempo... claro, se son pilas alcalinas é posible que suceda, pero cando se utilizan baterías recargables de níquel-metal hidruro pois si se pode. Estas baterías non só están recomendadas polos fabricantes; nós publicamos un traballo en 2004 demostrando que os monitores ambulatorios podían funcionar até tres semanas consecutivas usando estas pilas sen recargalas. É un comentario vergonzoso e fóra de contexto. E para min, que son presidente de dúas sociedades internacionais, é motivo suficiente para pedir a súa dimisión. Tamén se publicou que se se utilizan pilas recargables en lugar de alcalinas non só se obtén un maior número de medidas fiables, senón que ademais se reduce o custo por cada monitor nuns 800 euros ao ano. No Ensaio Hygia cambiamos esas baterías cada dous anos e medio, o que supuxo un gasto de 10 euros por monitor cada dous anos e medio, tendo uns 200 monitores. É dicir, o gasto foi duns 2.000 euros cada dous anos e medio. E eu pregunto: 2.000 euros cada dous anos e medio é un gasto extraordinario e inabordable que fai que este estudo non sexa crible para esta xente? O que non é crible e a súa capacidade para facer unha revisión crítica e sensata. 

Os resultados de Hygia tiveron un grande impacto en medios de todo o mundo. En xornalismo científico sabemos que hai estudos máis mediáticos ca outros e que a exposición duns resultados nos medios de masas e nas redes sociais pode contribuír a unha maior atención da comunidade científica e tamén de citas a ese traballo, que ao fin e ao cabo, é o que eleva o impacto dos estudos e o prestixio e influencia dos seus autores. Cren que o impacto mediático de Hygia puido tamén ter algo que ver na reacción crítica dalgúns membros da Sociedade Europea de Hipertensión?

Eu penso que si. A nivel persoal, ás veces contra a opinión dos meus propios xestores e da Universidade, tento evitar as aparicións en prensa e medios de comunicación. Pero ás veces non te queda máis remedio que comparecer e explicar os estudos e os seus resultados aos medios. No caso dos dous últimos traballos que publicamos sobre o proxecto, o Servizo Galego de Saúde convocou unha rolda de prensa con máis de 50 medios de comunicación, e os investigadores temos unha responsabilidade e compromiso coa institución, polo que había que estar. E neste caso, ademais, a propia Sociedade Europea de Cardioloxía decidiu difundir un comunicado de prensa sobre os resultados do estudo e eu tiña que estar a disposición para contestar preguntas dos xornalistas. Recibín, por exemplo, chamadas e correos do New York Times, de medios de Inglaterra, Alemaña, Austria, de América do Sur… Estivemos practicamente un mes dedicándonos case exclusivamente a responder preguntas, chamadas, entrevistas… Tivo moito impacto. De feito, o noso traballo é o que maior impacto mediático tivo en toda a historia do European Heart Journal. Iso é bo ou malo? Un pode pensar, por exemplo, que é bo que se saiba a nivel global que en España se fan outras cousas, máis aló de ir aos touros ou ter aparentemente boas praias… Desde o punto de vista de país ou a un nivel máis local de institución para o Servizo Galeho de Saúde, que no ámbito da Atención Primaria, que estivo moi castigada, se vexa que ese traballo tivo impacto na revista numero un de cardioloxía no mundo é importante. A parte negativa? Que esta exposición dos resultados nos medios podería levar a pacientes a automedicarse, como aconteceu noutras moitas circunstancias. Nós sempre deixamos moi claro: os resultados son estes, pero a cada paciente o ten que avaliar o seu médico e é este quen ten que decidir cal é a súa mellor opción terapéutica, mesmo se necesita ou non terapia.

Sobre a influencia que tivo toda esta polémica, recibimos unha petición dun xornal sueco onde se publicou que un experto no ámbito de hipertensión dixera, en primeiro lugar, que toda a investigación que se publicara até ese momento indicaba que os fármacos antihipertensivos hai que tomalos pola mañá. Como expliquei antes, ese comentario non só non é certo, senón que é un absoluta falsidade e non está documentado de ningunha maneira. En segundo lugar, dicía que o noso estudo era potencialmente perigoso porque coas nosas recomendacións iamos producir “mortes en masa”, palabras textuais. Entón pedíronme a miña opinión sobre eses comentarios. Eu non sabía quen dixera aquilo e respondín que esa persoa non sabía do que estaba falando, que aquilo era falso. De feito, a maioría dos estudos que testaron horas distintas na inxestión dos fármacos antihipertensivos indicaban de forma consistente que había vantaxes clinicamente relevantes cando os medicamentos se toman antes de durmir. E o feito de que outros ensaios clínicos se fixesen sen indicar ou facer constar explicitamente o momento no que se toma o fármaco, porque se fixeron seguindo a pauta marcada de que hai que tomalos pola mañá, respondía a que eses ensaios clínicos estaban patrocinados pola industria farmacéutica e estaban facendo o que eles entendían que era o máis correcto, pero non necesariamente o que podería ser mellor.

E respecto á que iamos provocar mortes en masa, suxerimos con palabras educadas que ese señor era un imbécil. Resulta que ese señor era nin máis nin menos que o segundo asinante da carta da Sociedade Europea de Hipertensión, o doutor sueco Sverre E. Kjeldsen, que non ter nin un só traballo propio neste ámbito e, ademais, participou no estudo SPRINT mencionado anteriormente, onde o 40 % dos pacientes estaba tomando a medicación pola noite. Cando soubemos que era el quen dixera todo aquilo, o que dixemos foi: se pensa que tomar os fármacos pola noite pode matar, por que llo subministraron ao 40 por cento dos pacientes do seu estudo? É máis, se pensan que reducir a presión arterial durante o sono pode ser daniño, por que as guías da Sociedade Europea de Hipertensión non esixen que a todos os pacientes hipertensos con tratamentos se lles faga a monitorizacion ambulatoria para ver como teñen a presión arterial durante o sono? Iso é o que fixemos nós en Galicia. 

"Non hai unha soa persoa que coñeza dos asinantes do comité executivo da Sociedade Europea de Hipertensión que non estea financiada de xeito moi notorio pola industria farmacéutica" 

Con todas as explicacións dadas e as evidencias mostradas, non semella razoable a polémica...

Poida que parte da polémica viñese por aí, por dicirlle a estas persoas que actúan con certo cinismo. Preparan unhas guías nas que moitos dos conceptos a nivel de diagnóstico e terapéutico non están avalados polas investigacións científicas máis recentes e, por outro lado, omiten aspectos que nós e outros moitos investigadores pensamos que son relevantes e que eles deciden que non é conveniente incluílos nas súas guías, as cales, por outro lado, non son independentes. Non hai unha soa persoa que coñeza dos asinantes do comité executivo da Sociedade Europea de Hipertensión que non estea financiada de xeito moi notorio pola industria farmacéutica. Polo tanto, falan dunha independencia que eles non teñen e que nós si temos. 

Precisamente vostedes dixeron que na cabeza destes críticos non cabe a idea de que se poida facer un estudo destas dimensións de maneira independente e por profesionais de Atención Primaria…

Claro, porque non o fixeron nunca. Coñezo moi intimamente a investigación en hipertensión e a realidade é esa: unha boa parte da investigación no ámbito da hipertensión está patrocinada pola industria farmacéutica e, polo tanto, os estudos absolutamente independentes con financiación estatal ou rexional, é dicir con fondos de convocatorias públicas, son tremendamente inhabituais e cando se fan teñen limitacións polo financiamento. Porque se puido manter a rede de investigación Hygia? Un dos requisitos que nos autoimpuxemos foi que xamais fose patrocinado pola industria farmacéutica para evitar conflitos de intereses. Aquí ninguén levou un só euro por facer o ensaio. E isto non debería ser una excepción, senón a regra. Isto é o que non entenden.

Podemos falar de certa supremacía moral ou intelectual dalgúns científicos nas grandes ‘autoestradas’ da investigación mundial que infravaloran o traballo que se fai na periferia, como Galicia?

O ser humano é clasista, isto é así. Esta especie de autocrenza de que a investigación só a poden facer os especialistas porque os médicos de Atención Primaria non están capacitados vina moitas veces. Eu sigo defendendo que, no ámbito clínico, os profesionais que están máis habituados a recoller de forma sistemática información dos pacientes e que ademais os coñecen de primeira man son os médicos de familia. Estes ‘expertos’ da Sociedade Europea de Hipertensión din que lles estraña que se poida facer un seguimento con monitorizacion ambulatoria dun número tan elevado de pacientes. Non entenden que se trata de pacientes da túa cota, dun centro de Atención Primaria, aos que coñecen moi ben, cos que manteñen moita proximidade. Se estes ‘expertos’ que se cren superiores, sentados nos seus sillóns, non son capaces de entendelo, que baixen ao mundo real e que o vexan. Hai un feito que tamén é corroborante: dos asinantes das guías actuais, unha porcentaxe moi elevada leva décadas sen ver un paciente diante, son puramente xestores de fondos de investigación e académicos.

Mantiveron comunicacións privadas con outros expertos na materia sobre os resultados do ensaio e a polémica suscitada? 

Si. Recibimos unha cantidade elevada de comunicacións felicitándonos e pedíndonos consellos, información adicional… Por outro lado, quero destacar que o noso artigo xa leva preto de 120 citas E na súa inmensa maioría son tremendamente positivas. 

"Parte das acusacións que se fixeron foron moito máis aló do ámbito científico e iso preocupou moito na revista, ás autoridades académicas, ás autoridades sanitarias galegas e, obviamente, a nós como investigadores e a nivel persoal"

Os resultados están aí. E agora que?

Nós non estamos na Administración nin temos capacidade de facer ningún tipo de cambio ou recomendación máis aló dos resultados que obtivemos. O que si fixemos agora, como comentaba, foi unha metaanálise para ver que se fixo ata agora sobre o tema, e a literatura é contundente neste sentido. Supoño que un número elevado de médicos irán poñendo na súa práctica clínica estes resultados e aumentará o número de pacientes que non reciben toda a medicación pola mañá, e seguirá sendo un tema de controversia… Obviamente, estes resultados obtivéronse sobre una poboación caucásica e terán que reavaliarse noutras etnias con perfís de resposta terapéutica distintos, aínda que en principio penso que non ten por que haber diferenzas. Pero vai ser moi difícil que nos próximos anos se faga un estudo deste nivel e envergadura. 

Até que grao chega a fractura entre a Sociedade Europea de Cardioloxía coa de Hipertensión tras este estudo? E por outro lado, estas desavinzas entre investigadores non danan a imaxe pública da ciencia nuns tempos nos que os negacionistas están a coller pulo? Poden polémicas como esta xerar máis desconfianza na ciencia?

Todo é posible, pero unha polémica coma esta non chega ao público en xeral, de feito, chega a un número moi limitado de profesionais da saúde. Por outro lado, gran parte da información para os profesionais sanitarios en España deixouse en mans da industria farmacéutica; todos sabemos que lles chega a través de visitas médicas e isto supón sempre un certo nesgo, xa que a información que te chega como médico é aquela que a industria quere que te chegue.

Sobre a polémica entre as sociedades, non houbo ningunha; de feito, as guías europeas son guías conxuntas de ambas as dúas sociedades. Isto, precisamente, penso que foi o que levou en certa medida ao European Heart Journal a sentirse forzado a levar ata as últimas consecuencias a investigación sobre a ética do noso estudo, precisamente polas cartas recibidas polos colegas da Sociedade Europea de Hipertensión. Se esas criticas tivesen chegado de investigadores independentes e non dende a Sociedade Europea de Hipertensión, talvez non tivesen chegado tan lonxe coa investigación. Pero houbo acusacións moi graves contra nós e unha parte do comité científico chegou a clamar por unha intervención xudicial polas acusacións vertidas. Pero penso que se fixo o correcto mantendo a discusión no ámbito científico, aínda que parte das acusacións que se fixeron foron moito máis aló deste ámbito e iso preocupou moito na revista, ás autoridades académicas, ás autoridades sanitarias galegas e, obviamente, a nós como investigadores e a nivel persoal, pero afortunadamente todo se resolveu favorablemente, fomos exonerados e temos que mirar cara o futuro. 

Na miña opinión, tanto o European Heart Journal como a Sociedade Europea de Cardioloxía víronse envoltos nesta especie de pelexa con algunhas persoas da Sociedade Europea de Hipertensión ás que, polas razóns que sexan, non lles gustaron os resultados, de aí tamén que o editorial tente xustificar a súa decisión de publicalos.

Unha última reflexión?

Se levamos décadas tratando a hipertensión e cada vez temos mellores e máis potentes fármacos e máis seguros, por que a incidencia da morbimortalidade cardiovascular non se reduciu? Algo débese estar facendo mal, non? E un último comentario sobre algo que me produce un certo sorriso: en moitos destes comentarios críticos sempre se di o mesmo, que o que nos propuxemos non custa cartos, coma se fose algo negativo e non puidese chegar á práctica clínica porque non supón un gasto máis que de tempo: cinco segundos para dicirlle ao paciente que cambie o momento no que ten que tomar o fármaco. En fin, as recomendacións gratuítas tampouco gustan…