Este país non é triste!
A Terra. É a nosa nai, pois nela nacemos. Ela susténtanos, e ao morrer recóllenos no seu colo para sempre. Aínda que ninguén mellor que Castelao para transmitirnos como é algo vivo, algo que parece ter a súa propia alma, que se compenetra coa vida dos seus naturais: “Nun entrar do home na paisaxe e da paisaxe no home, creouse a vida eterna de Galiza”.
Por Liñas de sombra - Iván Alonso | A Coruña | 10/06/2015
Un dos paradigmas no que esta vinculación entre paisaxe e cultura é patente é o caso das carballeiras, espazos naturais e etnográficos tradicionais, que serviron ao longo da nosa historia como escenarios de feiras, festas, reunións, actividades sociais e relixiosas ou ritos (coma que as parellas que non acadaban ter fillos debían ter relacións sexuais sobre determinadas pedras, chamadas petrae genitrice, que tiñan o poder de curar a infertilidade) sempre ligados a lendas ou crenzas arredor dun carballo. Cada carballeira é diferente ás demais: ten a súa propia configuración e personalidade, como podemos ver se reparamos nela e no seu espírito.
Ao igual que acontece coas carballeiras, coma se dun xeito de vida ou identidade que nos representa nun mundo tan (mal) globalizado se tratase, un dos sinais senlleiros propios de Galiza é a humanización do seu territorio. É dicir, o asentamento no medio físico a través dun medio construído froito dunha riqueza cultural con moitos séculos de historia. Parte desa globalización non lle sentou ben ao noso hábitat:
No rural, nas aldeas, parroquias ou vilas podemos experimentar e gozar dun patrimonio do que sentírmonos orgullosos mais co tempo un patrimonio co que como de costume a sensibilidade foi ben escasa. A necesidade de osixenación da nosa arquitectura, culta ou popular, non é cuestión de vida ou morte senón algo moito máis importante. Cómpre rematar coa tiranía que está a afogar as potencialidades da mesma, enorme no plano social e cultural, deixando que esmoreza por si mesma.
Alén, no urbano, unha práctica habitual foi o espolio das cidades. A cidade, máxima creación artística do ser humano, posúe identidade. Un espolio ambiental e cultural, polo tanto, reflexo da actual crise de Réxime en España, que debe ser a fin dun xeito de facer as cousas empregando as cidades de noso para o lucro indiscriminado duns poucos.
É pois unha doenza de sintomatoloxía complexa que percorre todo o país, onde cabe destacar o desmantelamento rural e o espolio urbano entre outros síntomas, e na que a neglixencia política a esgalla revélase como un factor patóxeno en todos eles. O noso espazo vital vese ameazado a escalas distintas por operacións encubertas do lobby administración-banca-prensa. Trocaron centros comerciais innecesarios polos comercios do casco vello nas cidades, máis naturais a nós. Saudade. En Ferrol Vello derrubamentos en edificios históricos por falta de mantemento. Pena. En Corcoesto, a tentativa dun proxecto mineiro colonizador. Carraxe. En Elvinha, desafiuzamentos a prol da especulación. Noxo. En Coia, o barco na rotonda e a xente sen comer. Non pode ser.
O remedio a esta doenza é político, coma case todo, e pasa por operar un cambio na sociedade para a construción colectiva do noso entorno, de maneira consensuada e responsable. A arquitectura pode influír na vida pública e no ámbito cultural e social promovendo iniciativas harmónicas coa forma na que queremos vivir, no canto de vivir segundo o ditado das formas xeralmente alleas ó noso ben común. No interior ou na costa, rural ou urbano, o coidado, mantemento e mellora do noso patrimonio histórico e actual, material ou inmaterial, posibilitaría ir tendo conta da nosa memoria como pobo. O prestixio dun pobo antigo tamén reside, e moito, nos símbolos. E nós, somos galegos.
A paisaxe é tamén unha das representacións da identidade colectiva, xa que é, coma ela, plural, complexa e aberta ás influencias e evolucións. No sur de Europa as cousas requiren maduración. Filosofía, agricultura ou viticultura ademais da arquitectura, son exemplos variados de canto importante é o tempo na nosa contorna. En España, a arquitectura do noso tempo pode distinguirse pola súa materialidade, na condición portante da súa estrutura ou na certeza dos seus detalles. Nalgúns casos, como na arquitectura catalá, o pasado parece querer dialogar co futuro interactuando co presente, percorrendo o espazo que separa a Gaudí da nova arquitectura catalá coa traza dunha liña sobre as traxectorias de Viaplana primeiro e Miralles despois. Asemade, algo semellante podería acontecer en Madrid e Sevilla.
O tempo en Galiza é diferente, e a liña témola que debuxar entre todos: arquitectos e non arquitectos. Se vale máis unha imaxe que mil palabras, un debuxo colectivo vale máis que mil imaxes. A técnica, a paisaxe e a historia condicionan a arquitectura ata converterse no reflexo dunha sociedade e do seu pensamento, no que cultura, arte ou progreso transmítense ás xeracións vindeiras a través dela constituíndose coma herdo e patrimonio cultural.
En realidade, só vemos as paisaxes que desexamos ver. Non hai peor nostalxia que estrañar aquilo que nunca chegou a suceder, e diso sabemos. Aquí imos un paso por diante da nostalxia, coma cando un xornalista lle preguntou a Jean Nouvel nunha rolda de prensa previa ao fallo do xurado nun concurso para a construción de Palexco na Coruña como valoraba que a proposta escollida fose a de Boffil e Portela. Chóvelles. Tamén por diante, mais dun xeito sensato, ían os arquitectos (auto-construtores) da nosa arquitectura vernácula, posuidora do seu propio espírito, no que o racional e o funcional fúndense en forma de resposta ás esixencias: xeográficas, sociais, tecnolóxicas e culturais de adaptación ao territorio. Como nun feitizo, a simbiose interior-exterior da construción popular galega abrangue desde o sistema construtivo á disposición e dimensións de ocos de ventilación ou iluminación, vinculándose intimamente ás posibilidades que ofrecían a calidade e a abundancia da pedra na comarca. A estes non lles chovía.
Venturi non coñecía a arquitectura popular galega, mais aquí xa se empregaba o seu concepto de inflection ao aplicar a sabedoría popular á construción de vivendas. Manda carallo. Velaí un exemplo en positivo da construción social da paisaxe, facendo da necesidade virtude. Alejandro de la Sota dixo que: “A arquitectura ou é popular ou é culta, o demais é negocio”. Mágoa Gutenberg non ser galego. A calculadora, o futbolín ou o primeiro libro electrónico foron cousa nosa. A imprenta foi unha das poucas cousas que nos quedou por inventar.
E falando de inventar, no entanto, as utopías moveron e seguen a mover o mundo. Incluso na actualidade, onde impera o pragmatismo e o individualismo. Soño, logo existo. Se “rearquitecturando” non buscamos a mellora da sociedade na que vivimos, non ten sentido, abandonémonos ao que hai ou ao que nos marcan! Cando se constrúe por vez primeira, se restaura, ou se rehabilita, tamén se pode loitar. Na construción da nosa paisaxe, a loita contra o convencional, cando é corrupto, é obrigada!
Iván Alonso - Liñas de Sombra
Case debuxante e arquitecto na Escola Técnica Superior de Arquitectura da Universidade da Coruña. Premio Iacobus-Rafael Baltar 2008, Regensburg (Alemaña). Traballou no Natural History Museum de Londres.
Twitter: @ivandoancho
