Álvaro Gago: "Para os premios Goya é un demérito facer cinema en galego"

Cíteime con Álvaro Gago nunha cafetaría do centro de Santiago de Compostela. Os dous somos de Vigo e estamos nunha cidade na que non nacemos e a que nos conduciron os camiños da vida. Eses camiños que a Gago lle deron unha cámara e a capacidade de contar historias. Gañou no festival de Sundance cunha curta en galego e converteuse xa, sen firmar aínda ningunha longametraxe, nunha das figuras máis importantes do cinema galego contemporáneo.

En cada pregunta o director tarda en contestar mentres mira ao aire e pensa ben na súa resposta. Gago logra coas súas palabras ser difuso e concreto ao mesmo tempo se é algo que se poda facer, dar círculos e ser directo ao mesmo tempo. Algo así como o seu cinema, tremendamente inmersivo e afastado.

Aparte da túa labor como director, tamén destaca o Álvaro Gago montador. Dicía Diana Toucedo nunha entrevista, unha persoa que ten un camiño similar ao teu nese sentido, que a montaxe está no espazo entre unha imaxe e outra.

A montaxe no cinema é a creación de sinerxías entre dúas imaxes. Estas poden ter significados moi claros de maneira individual, pero ao xuntarse xurdir cousas diferentes. Sempre estamos a buscar o que podemos crear máis aló do que está impreso. Polo tanto, si, paréceme unha frase acertada.

Entre as últimas películas nas que figuras como montador destaca Trote, de Xacio Baño, unha das grandes triunfadoras dos últimos Mestre Mateo. Ti estiveches nomeado, pero perdiches.

Tampouco é cuestión de perder ou gañar, eu gañei moito ao traballar con Xacio e intento valorar as cousas polo que son. É un dos realizadores máis interesantes a nivel nacional e europeo, un tipo que lle da moito á cabeza e do que se pode aprender moito. A nomeación de por si xa é un recoñecemento ao traballo por parte de todos os compañeiros e compañeiras.  

Falemos un pouco de 16 de Decembro, a túa nova curtametraxe despois do éxito que supuxo Matria. É a primeira vez que rodas en Vigo, o lugar onde naciches.

Eu nacín en Vigo e tiña un gran interese en rodar no meu barrio, Coia, pero a decisión foi polo tema, así como en Matria xurdiu grazas á protagonista. Cando comecei a darlle voltas ao proxecto, sentín que o necesitaba facer alá. Era un asunto do que eu tiña moito que aprender e a película é un vehículo para profundar en certas ideas que tampouco tiña moi claras. Ao final, o cinema é un elemento a través do cal existir e máis que calquera tipo de resultado, o importante é o proceso.

Aló polo 2016, o 16 de decembro, día que da título á película, en Vigo unha rapaza que tiña unha relación indirecta comigo foi asasinada pola súa parella. Ese fin de semana, en Santiago nunha cafetería ao carón da miña casa, outra tamén faleceu do mesmo xeito. O feito de que ambos sucesos se producisen tan pegados no tempo e en cidades tan próximas foi un punto de inflexión e levar a acción a un dos dous lugares parecíame coherente.

Ao longo da case toda a obra, a violencia está presente. Nun principio nun deporte físico como é o balonmán, logo cambia para rematar nunha situación terrible. Poderíase dicir que é o contexto e quen a exerce o que a fai diferente tendo esas consecuencias?

Non sei se chamar violencia ao principio, pero si. Un deporte intenso, onde os corpos chocan habitualmente, pero en calquera caso é un contacto pactado. A que ven a posteriori é unha violencia moi banal, que parece estar moi normalizada. Todo isto deume pé tamén a explorar unha linguaxe cinematografica que difire un pouco do que fixen anteriormente. Xogar dende a forma, cousa que normalmente poño en segundo plano, pero que neste caso si que é importante.

Entendo que é complicado falar da película sen revelalo todo.

Si, é difícil porque é unha curta e a acción interna dura soamente dúas horas. Xa dende o proceso de escritura me preguntaba como quería falar disto, porque ao mesmo tempo quero que o espírito de denuncia e ese posicionamento claro xurda nas entrevistas, pero está claro que iso xoga en contra da experienca que propón o filme.

 "O cinema é un elemento a través do cal existir."

Un elemento que me chamou a atención é que a protagonista fala en galego e algúns dos personaxes co que se atopa o fan en castelán. Que subtexto ten esta decisión?

Por unha parte, as persoas que no casting me pareceron idóneas falaban moi mal galego salvo un deles. Impoñerlles a lingua ía moito en detrimento da súa interpretación e sabía que con eles ía quedar como eu quería, así que decidín favorecer o resultado.

Por outra banda, tamén hai un elemento de denuncia da situación da lingua galega nunha cidade como Vigo, na que está sufrindo bastante porque gran parte da poboación non a usa. Non quería renunciar a expoñer esa problemática. A verdade é que foi un tema que si que creou debate, pero ao final tomamos a decisión en conxunto con parte do equipo artístico e coa actriz protagonista.

Se ben como noutras curtas falas dunha situación cotiá para explorar algo universal, está é a primeira vez que non tes unha visión hiperlocalista. É Vigo, pero podería ser calquera outra cidade galega.

Si, toda a razón. De feito é algo que ata certo punto me preocupa. Digamos que a día de hoxe con tanto audiovisual, facer unha película dende o local é o que máis sentido ten. Ata agora tentei potenciar a idea de falar do que coñecía mellor, que dicía Bresson. Entendo que haxa xente que utilice o cine para descubrir o que non coñece, iso tamén está ben, pero eu non me sentía capacitado para facelo.

A localización esixe estandarizalo todo, pero ao mesmo tempo xogaba a favor do tema que estamos a tratar. Non queríamos caer en que en ningún momento se asociaran eses sucesos a un lugar concreto ou a un certo tipo de persoa, porque pode suceder en calquera circunstancia. Todo isto a risco de perder ata certo punto pulo nos festivais internacionais porque perde certo exotismo, por así dicilo.

"Hai un elemento de denuncia da situación da lingua galega nunha cidade como Vigo"

Tamén é a primeira vez que utilizar o impacto tan de fronte co espectador.

Si, digamos que o que está en xogo a nivel dramático é máis forte que en calquera das anteriores películas, construídas a través de pequenos detalles e nas que o tempo fluía doutra maneira. É algo que tentamos manexar xa dende o guión para ser respectuosos tanto coa personaxe como co tema. Houbo un gran traballo antes de definir a linguaxe visual que queriamos utilizar e canto podiamos distanciarnos sen desprendernos das emocións.

O que acabas de dicir penso que é inherente ao teu estilo. A pesar dos cambios formais que poda ter 16 de Decembro, as túas películas teñen unha gran capacidade de inmersión e á vez un certo distanciamento. Lémbrame un pouco nese sentido ao Free Cinema británico.

Si, a min me encanta. Son pelis que xogan a seducir e ao mesmo tempo a non cruzar esa liña da obxectividade. Nunha clave máis documental xogan a construír narrativa que sexa ao mesmo tempo agradecida co espectador sen invadir ese espazo.

Non sei se hai un estilo, pero esa idea resoa sempre no meu contacto con Lucía C. Pan, a directora de fotografía que traballa comigo, e supoño que ata certo punto pode ser unha marca. É complicada esta cuestión, porque depende máis do tema a tratar que das imposicións do director, pero si que é certo que hai cousas que lle das voltas en cada película, continuas expresións que vas explorando. E a verdade é que non o viamos tan claro con 16 de Decembro, tivemos moitas dúbidas durante a rodaxe.

De feito a escena climax da película e a pesar das miñas apreciacións anteriores sobre o teu estilo, lembroume bastante á famosa e polémica escena da película Irreversible de Gaspar Noé. (un en plano fixo de 9 minutos onde se presencia unha violación dun xeito explícito)

Si que a tiña na cabeza, non o podo negar, realmente é unha escena que xa vive con nós. De feito, case cara ao final hai unha persoa que presencia a violación e despois marcha e xogamos con algo parecido na película. Non sei canto pode parecer incluso unha copia. Cando o estaba a escribir non estaba pensando exactamente en Irreversible, pero si que é unha escena que pensei durante o proceso, polo que inconscientemente podo estar aí.

En todo caso, existe un límite moral na miña obra que ata certo punto eu me auto impoño. Quizais en detrimento moitas veces da propia creación. Penso que esa pode ser a diferencia a escena que comentas e a da miña película. Hai un gran debate aquí: a discusión en que ata que punto a moralidade é un límite en como percibimos unha obra artística. Ata que punto que un tipo como Faulkner sexa unha persoa racista e misóxena pode influír no desfrute da súa obra? É algo co que me debato, pero á hora de abordar a miña propia creación si que non son capaz de desligarme diso. Ten que ver con que o que me fai ser feliz é realizar o meu traballo e non falar del despois. Necesito unha experiencia o suficientemente satisfactoria con independencia do arquivo final.

Ao igual que en Matria, optas por unha protagonista feminina e unha temática relacionada co xénero. Pensas que se ti foses muller terías outra mirada destes temas que estás a tratar?

Teño outra mirada en canto son outra persoa, da igual que sexa muller ou home, aí non fago distincións. O ollar está formado polo contexto social, familiar e político con independencia do xénero, así que non creo que inflúa tanto iso.

Si que se me fai necesario un coloquio posterior coas mulleres que vexan a película porque preveo que moitas non entendan por que un home quere falar de maneira tan insistente e continua disto. Non o fago non por puro interese, senón porque realmente me importa. Realmente quero ser parte -que non bandeira- dunha loita na que creo.

"Existe un límite moral na miña obra que ata certo punto eu me auto impoño."

Xa que o dis, como foi o coloquio da premiere en Vigo?

Foi moi rico, honesto e tivo moitas perspectivas diferentes. Falouse non tanto de cine e máis da cuestión que trata, e iso me gusta. Durou unha hora e media e tivo unha participación do público continua. O problema que vexo vai ser inicialos porque habitualmente a sala queda en silencio, é necesario tempo para ter conclusións. Tamén quero facer como con Matria, moitos por institutos e estar cos rapaces, que é unha labor importante.

Lucía C. Pan, a directora de fotografía coa que sempre traballas, dixo nunha entrevista que lle encantaba a túa capacidade de facer que o único que o equipo quixera facer na vida era contar o que ti quixeras contar.

Quizais é no que máis enerxía poño. Penso que á hora de facer unha película non hai outra maneira que involucrar totalmente ao equipo, facerlles sentir a urxencia que ti tes por contar. Se non a senten, irá en detrimento de todo o filme. Soamente así estaremos preparados para lograr un ambiente propicio para que as cousas máxicas xurdan. Se non, ao final métese polo medio todo o individual, que pode ser ruído derivado dunha falta de comprensión e determinación.

Eu fago tamén o casting do equipo e entrevístome con todo o mundo. Dáme igual que alguén sexa o mellor técnico do mundo se ao final non casa co que busco ou cos demais. Tamén traballo moito a comunicación. Habitualmente, como ves, doulle quince mil voltas ás cousas e vou en círculos pero durante a preprodución e a rodaxe intento cambiar o chip, simplificar o meu discurso e non utilizar palabras extra porque so así se logra o obxectivo. Que a outra persoa entenda exactamente o que estás a dicir é moi complicado.

"O ollar está formado polo contexto social, familiar e político con independencia do xénero."

Tamén afirmou que para ela Matria foi un dos rodaxes máis marabillosos da súa vida, consideras que 16 de Decembro foi igual de frutífero?

Eu teño a sensación de que si, e por iso fun moi tranquilo á postprodución. Polo menos había algo aí do que xa estaba satisfeito e así o expresou a maior parte do equipo. A nivel individual para min foi frutífero porque coa actriz principal, Cris (Iglesias), intentamos poñernos nunha situación onde había poucas certezas e moitas dúbidas provocadas polo traballo que estabamos a facer. Tentamos tamén armar dunha maneira ben sólida a preprodución para logo poder perdernos.

É a primeira vez que rodei contra o guión, que se foi mesturando cos actores. Deixamos de lado moito do que estaba programado e lanzámonos á emoción do momento. Puidemos facer iso dunha maneira máis esaxerada porque tivemos a sorte de poder rodar secuencialmente.

Para financiar a curta, unha parte foi a través de crowdfunding. Pensas que as novas tecnoloxías axudan aos novos autores a poder facer dun xeito máis sinxelo as súas obras?

É imposible negar que a chegada do dixital democratizou moito o medio. Paréceme que temos hoxe en día propostas moito máis variadas que nos chegan de todos os lugares do mundo. Os puntos de vista están algo máis representados, aínda que o cinema siga sendo feito nun 95% por homes brancos con poder adquisitivo. Como todo, isto tamén ten dúas caras e quizais o peor que trouxo foi a cantidade tremenda do que hoxe se chaman contidos audiovisuais.

O crowdfunding paréceme unha ferramenta fantástica. A xente ten ganas de colaborar en proxectos nos que cre e se senten orgullosos despois de ter colaborado. Paréceme unha ferramenta para construír esa base de público que pode darte unha autonomía nun futuro e é fermoso que aínda existan ese tipo de persoas que poden trazar camiños entre todo este ruído.

Outra obra que saíu á luz grazas ao crowdfunding e que ao igual que 16 de Decembro ten a violencia como tema central é Dhogs, a galardoada ópera prima de Andrés Goteira. Pensas que este método de financiación pode ser unha oportunidade para o cinema galego ante as limitacións en moitos casos de financiación?

Si, pero non debería ser o corazón en termos de financiación da película. Debería ser algo a maiores, un apoio extra pero non algo do que depender. Temos que fornecernos a nivel institucional, valorar toda a expansión cultural que hai a través do noso cinema e que pode ser unha industria moi potente. Se o cinema galego demostrou algo nos últimos anos é que pode chegar a escenarios propicios para que se poda coñecer en todo o mundo. Se logo hai xente que a nivel privado quere investir, benvido sexa, pero non pode ser a espiña central.

Matria foi nomeado para os Goya do ano pasado e moitas voces en Galicia sinalaron que era inxusto que Dhogs non a acompañara. Ti consideras que para eses premios en concreto é un demérito facer cinema en galego?

Si para os Goya, facer cinema en galego é un demérito. De feito, xa o é estar aquí. Ao fin e ao cabo, a maior parte dos integrantes da Academia están en Madrid e Barcelona. Eses premios valoran dun xeito menor a calidade e percorrido da obra.

É certo que nos últimos anos películas como Verano 1993, que é catalana ou outras obras rodadas en vasco tiveron moita repercusión nos Goya, pero veñen de industrias moito máis potentes que a nosa. Os Goya son os premios dun cine español, pero o outro cine español non cabe. Oliver Laxe é un tío que ten tres premios en Cannes e nunca estivo nos Goya. Os directores que fan un Novo Cinema Galego máis militante, atendendo aos seus piares fundacionais, o teñen máis difícil ca min para entrar porque eu fago un cine máis clásico que entronca máis co tipo de película que premian.

"Temos que fornecernos a nivel institucional, valorar toda a expansión cultural que hai a través do noso cinema."

Falando máis de festivais, Matria colleitou bastantes entre o que se pode destacar o prestixioso Festival de Sundance e 16 de Decembro vai participar no de Locarno, en Italia. Ata que punto abre portas gañar festivais?

Moito, todas! Non podo ser hipócrita, é algo que un busca. Quizais agora que teño unha produtora detrás con algo máis de gañas. Os festivais ata certo punto se aproveitan de ti e ti te tes que aproveitar deles. Se queres que se vexa a túa obra, poden ser un altofalante moi grande. Non sei ata que punto o feito de ter acadado éxito no circuíto de festivais con Matria inflúe á hora de 16 de Decembro poda ter un percorrido. Quero pensar que pouco.

O único que cambia a nivel de distribución para min é que agora coñezo algún programador ao que lle podo enviar a película directamente. Por exemplo, agora en Sundance eles incluso teñen certo interese polo que fago, polo que teño a certeza de que van a ver a película. Despois, a min non me gusta exercer ningún tipo de influencia máis aló diso, non me sinto cómodo con esa clase de situacións.

No mesmo festival no que está 16 de Decembro está a nova película de Eloy Enciso, Longa Noite. Como ves a saúde no cinema galego?

A nivel de repercusión internacional en canto a festivais goza dun momento que non é equiparable a ningunha outra época. Precisamente a Eloy é a primeira vez que unha película galega está na competición oficial do festival de Locarno, Diana Toucedo estreando na Berlinale, Trote presente en San Sebastián, Dani Viqueira noutro rexistro totalmente distinto pero indo por todo o mundo…

A nivel monetario poderíamos gozar de máis saúde. Polo menos vivir unha situación que nos permita facer cine sen rascar debaixo das pedras e limando cada euro para darlle un salario digno á xente, xa non digo bo, digno. Eu quero pensar que se están a facer todos os esforzos posibles para que iso sexa así, sobre todo en AGADIC. Está claro que temos unha televisión pública que podería facer moito máis polo cinema, e con isto quero dicir que podería facer algo. Non entendo como todo isto non se ve como unha oportunidade de expansión. Ademais, o apoio dunha televisión autonómica repercutiría moito a nivel nacional ao ter un corpo de financiación máis establecido que atraese a máis investidores.

Que opinas das plataformas baixo demanda? Parte da financiación de 16 de Decembro é de Movistar+ e Matria acaba de estrearse estes días en Filmin.

Como en todo, debátome. Falando especificamente de Filmin paréceme unha plataforma fantástica e necesaria, transparente, selectiva e que non é unha aglomeración desorbitada de contidos, senón que trata con películas. Sinceramente, dende o departamento de curtametraxes de Movistar+ estanse a facer as cousas moi ben. Penso que son os únicos que emiten en Video on Demand algunha das curtas que se fan a nivel nacional e a compensación económica é boa.

Despois, outras plataformas xigantescas como Netflix ou Amazon Prime Video penso que ao final os posibles beneficios para o cinema que teñen máis difícil acceso ás salas convencionais foise ensombrecendo pola cantidade de contido. Pode ser que Netflix teña películas do Novo Cinema Galego, pero perderanse entre esa amalgama.

Alguén que foi crítico tamén con este tipo de plataformas foi José Luís Sosa, director de Cineuropa durante moitos anos. Como valoras a situación que se deu a partir do defecto de forma da súa proposta deste ano?

Desastroso, é unha situación miserable. Eu non son avogado, non sei exactamente se non se seguiu o proceso, pero dende o sentido común a coherencia non ten ningún sentido. Case me da igual se se fixo correctamente a proposta ou non, non se pode obviar o gran traballo desta persoa no festival durante moitísimo tempo, traendo a Compostela grandes filmes premiados a nivel internacional. É un programa tan punteiro e beneficioso que debe ter continuidade. Outra empresa de fóra presentouse ao concurso e non sei se entende o que é Cineuropa para a cidade. Espero que fagan polo menos unha de investigación ao respecto.

"Está claro que temos unha televisión pública que podería facer moito máis polo cinema, e con isto quero dicir que podería facer algo."

Que vas facer a partir de agora? Planeas o salto á longametraxe?

Si, é un reto facer unha longa e como sempre estou buscando enfrontarme ao que non coñezo, pois xa estou metido nel. Afróntoo non con medo, pero si con respecto e cautela. É a historia de Ramona, a mesma personaxe de Matria. En realidade non exactamente pero si que ten que ver con ela e o contexto xeográfico e social tamén é moi similar. 

Vou traballar o que máis me chamou de cando a coñecín e o que non me deu tempo a contar na anterior obra polo formato curto: A relación de amizade entre ela e o meu avó. Un proceso de acercamento no que unha das persoas ten unha situación familiar e laboral complexa e tensa e outra está pasando por un loito pola recente morte da súa muller. É moi común estar en circunstancias nas que te atopes totalmente anulado, pero ese é discurso habitual e quero saírme un pouco de aí ir máis aló, atopar un camiño para saír do círculo.