Galicia homenaxea ás súas cantareiras, "unha cuestión de xustiza"

A Real Academia Galega (RAG) dedica este ano o Día das Letras Galegas ás cantareiras, á poesía popular galega; ao "elo" que une tradición e modernidade do pobo galego. Unha candidatura coral, explican as voces consultadas para esta reportaxe, nacida da sociedade galega e que supón recoñecer o labor, "a miúdo anónimo e invisible", de centos de mulleres que durante décadas se afanaron en transmitir o folclore galego. A académica Ana Boullón, unha das responsables de impulsar a candidatura, reivindica a pertinencia de recoñecer o seu papel na transmisión da cultura galega. "É unha cuestión de xustiza". Sacalas da clandestinidade non foi fácil. "Unha das características da poesía popular é o anonimato. Estas mulleres non eran coñecidas máis aló dos límites das súas aldeas porque non tiñan ningunha pretensión", explica.

Para chegar a personificar o recoñecemento, os responsables da iniciativa servíronse do 'Cancioneiro popular galego', un traballo de investigación realizado pola musicóloga suíza Dorothé Schubart e o lingüista Antón Santamarina entre 1978 e 1983 que acabou converténdose na máis ampla recompilación de cantares populares galegos. Adolfina e Rosa Casás Rama, de Cerceda, Eva Castiñeira Santos, de Muxía, e Manuela Lema, Teresa García Prieto e Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, integrantes estas catro das Pandeireteiras de Mens (Malpica) foron informantes desta investigación, xunto con outras 592 cantareiras.

CANCIONEIRO POPULAR GALEGO

Schubart, rememora Santamarina para Europa Press, percorreu durante anos a xeografía galega -- case sempre en autobús e algunhas veces acompañada por colegas que a achegaban ás parroquias que quería visitar nos seus coches particulares -- para solicitar cantigas que o filólogo lle axudaba a transcribir. "Foron 82 concellos, 190 parroquias e 239 lugares que deron lugar a sete volumes con 10 tomos e 2.940 páxinas de cultura tradicional", relata. Un traballo que non concluíu coa publicación do cancionero, senón que se estendeu durante case 17 anos con diferentes achegas. Isto fai que, recoñece Santamarina, non haxa un cancionero hispánico deste calibre. Presenta ademais outra característica que o fai singular: as gravacións.

Tal e como explica o filólogo, as iniciativas anteriores que viran a luz -- a principios de século e durante a república, entre outras -- non contaban con gravacións de audio. Este si permite consultar a partitura, a letra e escoitar o audio do informante. Isto fai que moitas artistas actuais revíseno e utilíceno como inspiración para as súas propias obras, segundo apunta. Unha das casas que visitou Schubart foi a de Adolfina e Rosa Casás, en Cerceda. "No momento non lle deron importancia. De feito, facíalles graza que algo tan 'pedestre' puidese interesarlle a alguén 'preparado' como Dorothé", rememora Richi Casás, neto e sobriño neto das cantareiras.

Naquel momento, Richi tiña tres anos e non o lembra vívamente, pero si recoñece que é algo que, co paso do tempo, foise falando máis e máis na súa casa. "Apreciárono anos despois, cando se deron conta de que o cancionero era a única fonte de transmisión deste coñecemento e que elas estaban aí", sinala. Esa aceptación foi paulatina e a ela axudaron grupos como Fuxan os Ventos ou Leilía. "Cando empezaron a ver na televisión a grupos, a outras pandereteiras, que facían o que elas facían na aldea, aí empezaron a darse conta e enorgullecéronse. Desvelaron esa faceta oculta das avoas", chancea Richi.

"PENSABAN QUE SERÍAN A ÚLTIMA XERACIÓN"

A este orgullo contribuíu tamén que el mesmo seguise a tradición familiar. "Eu tocaba jazz e empecei a tocar e cantar música popular. Para elas foi coma se unha árbore que xa estaba seco empezase a 'reverdecer'. Era algo que xa non esperaban que sucedese. Pensaban que serían a última xeración", comenta. Preguntado por como recibirían elas esta homenaxe, recoñece que con "sorpresa e alegría" e, sobre todo, "moi estrañadas". "O canto era para elas algo cotián, unha manifestación máis da cultura. Estaba no seu ser", explica.

A familia si agradece o recoñecemento, que acollen con "moita ilusión", como unha "honra e unha responsabilidade" polo que significa ser acreditado por transmitir cultura. "A homenaxe é moi importante. Cando a Real Academia pon o foco nelas, todo o pobo o fai", destaca Richi Casás. Nesta mesma liña exprésase Santamarina. "Aínda sendo moitas delas analfabetas, foron as grandes trasmisoras da música popular e, con iso, da cultura. É oportuno lembrar que a lírica popular é un capítulo importante da nosa cultura e a nosa historia. É un acerto", defende.

Pola súa banda, Ana Boullón pon o foco na orixe da candidatura. "Realmente saíu da sociedade galega. E na Academia somos sensibles ao sentir de xente", afirma, lembrando que o termo 'cantareira' foi escollido como 'Palabra do Ano' de 2024 mediante unha votación popular. Coinciden todos en recoñecer o que cualifican de 'rexurdimento' do folclore galego que Boullón pide dignificar. "O folclore moitas veces vese como algo despectivo, pero realmente se refire ás tradicións e manifestacións artísticas dun pobo, que non debe ser contemplado de forma arqueolóxica. Na súa esencia está evolucionar e cambiar".

NORMALIZACIÓN DO GALEGO

Proba disto, explica, é que a función primeira das cantigas, acompañar durante as actividades agrícolas, desapareceu, así como o seu escenario principal, as aldeas. Agora as contornas urbanas son o foco principal do seu desenvolvemento, que continúa ligada á vertente máis lúdica coas foliadas. O que non cambiou, continúa, é o seu poder para contribuír á normalización do galego. "Moitos mozos teñen o seu primeiro contacto coa lingua fóra das aulas grazas a clases de canto ou baile popular. Ven que o galego non é só algo da aula, senón que está imbricado na sociedade", afirma.

"Dorothé dicía que a clave estaba en popularizar a música, que o público non fose pasivo, que a xente participase. Botaba en falta esa parte e que, por exemplo, se ensinase en conservatorios, como si se fai agora", apostila Santamarina. Deste boom participan tamén as novas xeracións de cantareiras, herdeiras das homenaxeadas e personificadas en grupos como Tanxugueiras, Fillas de Cassandra e De Ninghures, entre outros. "Confío na potencia e a vitalidade da música tradicional. A ver que pasa nos próximos anos", destaca Casás, que incide en que a música que exporta agora mesmo Galicia é toda de raíz, tradicional. A isto sumar Santamarina, que fala dun rexurdimento que "traspasa fronteiras".

O PAPEL DAS INSTITUCIÓNS

Preguntados polo papel das institucións e entes públicos na conservación da arte, non consideran que sexa "clave" aínda que, por suposto, "axudaría". "Si poderían actuar. Estúdase agora a declaración como Ben de Interese Cultural (BIC) da música e o baile tradicional, pero iso necesita ademais unha achega económica", solicita. Para Richi Casás xoga un papel fundamental o estudo e a dignificación das cantigas. "Necesitamos un arquivo centralizado", pide. Algo do que podería encargarse un hipotético Instituto do Folclore, entidade que coinciden en reclamar as voces consultadas. "Sempre pode haber máis respaldo, claro. Por exemplo, os grandes festivais poderían programar máis música popular galega nos seus carteis. Pero bueno, o recoñecemento social é o importante. E ese témolo", conclúe Antón Santamarina.

Adolfina Casás Rama fotografada pola musicóloga suíza Dorothé Schubarth en Vila da Igrexa Cerceda | Fonte: REAL ACADEMIA GALEGA