(Vídeo) Entre o barro, o lume e o mar: o legado esquecido da cerámica de Dena

O vento que sopra dende a ría trae un cheiro salobre que semella mesturarse con outro, máis antigo e fondo: o cheiro do barro húmido antes de entrar no forno. En Dena, cada pedra derrubada, cada cheminea que aínda se ergue desafiante contra o ceo, garda nas súas gretas o eco de xornadas longas e brazos ennegrecidos pola feluxe. O sol da tarde acaricia muros cubertos de musgo, debuxa sombras alongadas sobre as ruínas de fornos, e un imaxina o vaivén de homes e mulleres, os carros cargados de arxila, o traxín das mans que moldeaban tellas, ladrillos e pezas que, pouco despois, cubrirían tellados, levantarían muros e canalizarían augas. Esta paisaxe actual, apacible e case esquecida, foi noutro tempo un fervedoiro de actividade. Os fornos ardían sen descanso durante semanas, e o fume que ascendía dende as telleiras e a gran fábrica de Cerámica de Dena marcaba o ritmo dun oficio tan duro como necesario.

O barro saía da terra para converterse nalgo útil e duradeiro, nun procedemento onde a destreza técnica se fundía coa forza física e a colaboración comunitaria. A escasos metros, o mar agardaba como aliado: a través do Umia e o complexo intermareal do Grove, a produción viaxaba a outras vilas, outras rías, outros destinos onde as pezas de Dena chegaban a cumprir a súa función. Camiñar hoxe entre estas ruínas é camiñar entre dous tempos: o presente silencioso e o pasado que aínda fala, se un sabe escoitar. É unha viaxe a unha Galicia onde o traballo da terra non era só agricultura ou pesca, senón tamén industria artesanal; e onde o barro era, máis que un material, un elemento que unía á xente e moldeaba identidades.

AS TELLEIRAS: INDUSTRIA HUMILDE E ESTACIONAL

Na franxa que une Cambados co Grove, pasando por Dena, chegaron a funcionar ata 28 telleiras ao longo do século XIX e boa parte do XX. Eran fábricas pequenas, case sempre de iniciativa familiar ou comunitaria, que aproveitaban a tempada seca --de abril a outubro-- para producir tellas e ladrillos en grandes cantidades. A materia prima estaba ao alcance da man: arxilas de calidade extraídas das beiras e zonas baixas, traballadas a golpe de aixada e pa, transportadas en carros tirados por bois ou cabalos. No Dena, a Telleira dos Seixiños é un dos mellores exemplos que se conservan. O seu forno, cuadrangular e piramidal, revestido por dentro con material refractario, podía albergar milleiros de pezas á vez. O proceso era esixente: tras moldear as tellas en moldes de madeira, deixábanse secar ao sol durante días; despois, apilábanse no forno e cocíanse durante unha semana enteira, día e noite, vixilando o lume para manter a temperatura axeitada.

Unha vez listas, as pezas non sempre saían por camiños de terra: moitas viaxaban en embarcacións pequenas dende embarcadoiros próximos, aproveitando a vía marítima para distribuír o produto a outras localidades. Era un traballo duro e coordinado. Familias enteiras participaban, dende os nenos que axudaban a colocar o barro ata os homes que alimentaban o forno con leña. O dito popular 'comeremos o pan que amasou o demo' repetíase para describir a dureza do oficio: calor sufocante, xornadas interminables e esforzo físico constante. Sen embargo, era tamén un traballo que deixaba pegada, non só na economía, senón na cultura material da comarca.

A CERÁMICA DE DENA: MODERNIDADE E EXPANSIÓN

A comezos do século XX, Dena deu un salto cara a modernidade coa creación no ano 1910 da Cerámica de Dena S.A., coñecida tamén como 'A Fianteira' e dirixida por Justo Guisasola Vigil. Esta fábrica representou un cambio radical na escala e a tecnoloxía: incorporou un forno semicontinuo tipo Hoffmann, que permitía unha produción moito máis eficiente e sostida, quen de fabricar non só tellas rústicas e alicantinas, senón tamén ladrillo refractario, tubaxes de gres, louza policromada e artigos sanitarios. A empresa obtivo unha concesión mineira para a explotación de arxilas, caolíns e feldespatos, o que aseguraba o abastecemento constante de materia prima de gran calidade.

En 1924, a fábrica instalou o seu propio grupo xerador de electricidade, un fito que permitiu non só mecanizar certos procedementos internos, senón tamén subministrar luz a Dena, Vilagarcía, Sanxenxo e O Grove. Deste xeito, a cerámica de Dena non só transformaba a paisaxe física cos seus produtos, senón tamén a vida cotiá da comarca, iluminando fogares e prolongando as xornadas laborais. Co paso dos anos, a fábrica viviu distintas etapas e propietarios. Tras a etapa de Guisasola, a empresa pasou a mans de Epifanio Campo Núñez, que ampliou e modernizou as instalacións. A produción alcanzou o seu apoxeo na segunda metade do século XX, antes de entrar nun declive que culminaría co seu peche definitivo nos primeiros anos da década de 1980. Coa súa desaparición, Dena perdeu unha das súas principais fontes de emprego e un símbolo de identidade industrial.

UN PATRIMONIO ENTRE O ABANDONO E A MEMORIA

Hoxe, as ruínas das telleiras e da Cerámica de Dena atópanse nun estado desigual. Algunhas estruturas, como a Telleira dos Seixiños, consérvanse relativamente ben, aínda que expostas á erosión do tempo e ao risco de derrube. Ademais, mantense dentro dunha propiedade privada. Outras desapareceron por completo, absorbidas por novas construcións ou  pola vexetación. Este patrimonio industrial, aínda que en parte esquecido, forma parte do relato histórico e cultural de Meaño e do Salnés, e a súa conservación implica máis que a preservación de ladrillos e chemineas: é manter vivo un testemuño de esforzo colectivo e saber técnico. A recuperación e posta en valor destas instalacións podería servir non só para preservar a memoria dun oficio, senón tamén para dinamizar o turismo cultural da zona. Iniciativas de interpretación patrimonial, rutas guiadas e musealización de espazos --hai unha das fábricas que está musealizada, pero abre moi poucas veces ao ano-- poderían devolver a Dena unha parte da súa identidade perdida.

 

 

 

 

Ver esta publicación en Instagram

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Una publicación compartida de Galicia Confidencial (@galicia_confidencial)