Leilía, o grupo que rescatou as voces esquecidas das cantareiras galegas

A finais da década de 1980, a pandeireta a uniu a seis mulleres -- Ana, Rosario, Merchi, Montse, Felisa e Patricia -- "tan diferentes como o día e a noite" ao redor dun obxectivo: rescatar do esquecemento ás 'pandereteiras', as voces de miles de mulleres galegas que durante anos estiveran "deostadas" e que foron capaces de "salvagardar" a música tradicional galega.

Así naceu Leilía, un dos grupos de música de raíz máis recoñecidos do país, pioneiro e referente do folclore galego, e que agora coa dedicación do Día das Letras Galegas ás 'cantareiras' sente recoñecida, aínda máis se cabe, a súa achega.

"Somos absolutamente dispares. Pero o que si nos vinculaba era ese sentir a raíz", rememora Rosario que, xunto a Felisa, charla con Europa Press. Recoñece o "arriscado" de apostar por unha música que, hai 35 anos, estaba "relegada a un segundo plano, a acompañar o baile".

"Niso fomos moi valentes, igual estabamos un pouco nas minchas", desliza; algo que deseguido matiza Felisa asegurando que o que estaban era "cos pés moi na terra".

"Pensabamos que a xente tiña que coñecer de onde viña realmente esa música. E que unha vez que fixésemos iso, poderiamos seguir outros camiños", explica Felisa.

Esa aventura comezou anos atrás grazas ás 'recollidas' que facían, xa de moi novas, Felisa e Montse, que acudían a casas de aldea onde sabían que algunha muller cantaba ou tocaba para preguntarlles polas súas cantigas e poder aprendelas -- como máis tarde faría a musicóloga suíza Dorothé Schubarth e o filólogo galego Antón Santamarina e que acabaría resultando no coñecido como Cancioneiro Popular Galego --.

O SEU ÉXITO: "SUBIRSE AO ESCENARIO DEFENDENDO A PANDEIRETA"

Rosario e Felisa rememoran as recollidas moi emocionadas. Aquelas reunións non só mostráronlle ás familias unha versión das súas nais, tías e avoas que non coñecían; tamén as propias mulleres se redescubrieron aprendendo e compartindo cando "xa pensaban que aqueles tempos (moitas delas, fillas da Guerra Civil) de tocar e cantar non ían volver". "Sempre tiveron a ben abrirnos as portas non só da súa casa, senón tamén da súa memoria", apunta Felisa.

"Pero viamos que naquelas cintas de horas e horas de gravacións das que utilizabamos algunha muiñeira para ensinarlles aos nenos, quedaban moitísimas melodías e ritmos que non volvían saír á luz. Entón decidimos que a iso había que porlle remedio", relata.

Así, o que empezou como unha quedada os domingos para interpretar estas pezas xunto a algunhas das alumnas ás que daban clase, como Rosario e Ana, acabou converténdose en Leilía.

Aínda que remarcan que todos os seus traballos "sempre tiveron como fío condutor as recollidas", o primeiro deles, 'Leilía', é o máis "etnográfico" neste sentido. E, ademais, o que as colocou no foco cultural.

"Ese foi un dos nosos grandes logros. Ser capaces de facer un proxecto musical, subirnos aos palcos, defendendo a música tradicional, a pandeireta e a voz. Todo o legado que traiamos e levalo a un escenario foi unha aposta decidida pero tamén valente, porque non é unha música para todo o mundo", apunta Rosario.

"Agora si, agora si o é", apúrase a destacar Felisa. "Agora estamos nun momento moi bonito da música galega".

"GALICIA XA SE RECOÑECE NA MÚSICA DE RAÍZ"

Preguntadas por se recoñecen a súa achega a este 'boom' que vive a música de raíz, aseguran que si, que senten moi orgullosas, pero matizan que mesmo para que elas abrísenlles camiño a grupos como Tanxugueiras ou De Ninghures, outras antes tiveron que facer o mesmo por elas.

"É un orgullo saber que formas parte de todo ese camiño. Non só desde Leilía, que se sobe por primeira vez a un palco en 1989. Para que nós subísemonos/subísemosnos, houbo xente detrás que xa empezou ese camiño de recoñecemento", sinala Felisa, que pon o foco nas asociacións culturais, "que fixeron moitísimo pola música e polo baile deste país" durante aqueles anos nos que, aínda que xa con pinceladas, aínda había "unha falta moi grande de recoñecemento cara ao noso".

"Querías mirar algo en calquera arquivo e non había. De aí a necesidade de moita xente como nós de saír ás aldeas, ir chamando polas portas preguntando quen sabía tocar, bailar, quen nos podía contar das nosas raíces".

Considéranse un banzo dunha escaleira con outros moitos, unha escaleira que agora está "bastante arriba". "Chegamos a un momento no que Galicia recoñece a pandeireta como propia e non soamente iso, senón que está orgullosa de dicir: eu teño unha pandeireta na miña casa, tócoa, sei bailar e recoñézome nesta música. Todos, absolutamente todos, formamos parte do que hoxe vivimos. Desde as nosas tatarabuelas, avoas, ata Tanxugueiras ou Mondra. Somos moitísimos no camiño", destaca Felisa.

Esa escaleira, continúan, xa só pode subir, algo que comproban nas escolas. "Agora está normalizado que os nenos poidan aprender cancións tradicionais e que vaian a clase coas súas pandeiretas. Ata se fan fundas para pandeiretas!", celebra Rosario.

Para Felisa, a clave non está en só nos máis pequenos, senón nesas xeracións intermedias que están a retomar o contacto coas súas raíces.

"As clases están cheas de xente de 20 anos para arriba (...). Os futuros pais están interesados, identificados coa música popular. Téñeno como seu. E saen de clase e van para as súas casas, teñen as súas festas, collen as súas pandeiretas e cantan. E os nenos que nazan nesa casa, desde pequenos, van escoitalas como antigamente facíase".

AS CANTAREIRAS, "POETAS ANÓNIMAS, POETAS DO POBO"

Este optimismo non o manteñen cando se lles pregunta pola situación do idioma, a cuxa transmisión contribuíu enormemente a música tradicional.

"No momento en que as institucións se tomen en serio o tema, isto cambiará. Se non loitan por que o galego perviva, por moito que fagamos a través das cancións... Fai falta crer realmente que o idioma non nos separa, únenos", reclama Rosario, que puntualiza ademais que é necesario un compromiso "real" da empresa privada e deses mozos de referencia, influentes, que poden normalizar o galego como idioma de comunicación.

Para Felisa, visto como o galego "chega perfectamente envolvido na música", as institucións teñen todos os elementos para que a xente acoga "de bo ver" calquera normativa a favor do idioma.

Unha desas medidas ben pode ser a elección da RAG deste ano para celebrar o Día dás Letras Galegas. Considérana un acerto e recoñecen que non era "fácil", posto que non se trata dun autor con obra publicada que apoie a candidatura.

E aínda que se personaliza en seis cantareiras (Adolfina e Rosa Casás Rama, Eva Castiñeira Santos, e Manuela Lema, Teresa García Prieto, Prudencia e Asunción Garrido Ameixenda, integrantes estas últimas das Pandeireteiras de Mens (Malpica) --, "realmente homenaxéase a miles de mulleres anteriores que foron capaces de crear, transmitir e conservar" unha parte vital da cultura galega.

"Para min é algo moi emotivo. Vivían dunha maneira e iso está reflectido nas pequenas coplas, que en catro versos encerran unha pequena historia. E que teñen que ver co seu día a día; con como vivían e sentían. Eran poetas anónimas, poetas do pobo", comenta emocionada Rosario.

"Quedei namorada, asombrada. Creo que teño dentro de min a todas esas mulleres cantando, que souberon transmitirme con tal forza o amor polo propio (...). Son quen son e como son grazas a todas esas mulleres. Para min iso é tradición", conclúe Felisa.

Grupo Leilía / XUNTA DE GALICIA / Europa Press