Así é o perfil coidador da familia en Galicia: mulleres, profesionalmente activas e invisibilizadas

As persoas que coidan aos fillos e aos pais ao mesmo tempo reciben o nome de "xeración sándwich", un colectivo invisible que a miúdo ten que compatibilizar estes coidados coas súas responsabilidades laborais. Estas tarefas de coidados son esenciais para o funcionamento de calquera sociedade, pero seguen sendo invisibilizadas, non remuneradas e socialmente desvalorizadas, explica Natàlia Cantou, experta en sociología do coidado e profesora dos Estudos de Artes e Humanidades da UOC. Sen este traballo, realizado maioritariamente por mulleres, o sistema económico e social sería inviable.

O estudo do Instituto Galego de Estatística (IGE) destaca que máis de 122,000 galegos dedican tempo ao coidado de persoas dependentes, principalmente familiares, afectando o seu tempo libre e ao seu traballo. Estímase que aproximadamente o 63.7% dos coidadores non profesionais son mulleres, segundo RTVE.é, aínda que esta diferenza redúcese coa idade. 

A "xeración sándwich" non é un concepto científico establecido, senón unha etiqueta sociolóxica que describe un fenómeno emerxente, segundo Cantou. Fai referencia a persoas de entre 40 e 55 anos, laboralmente activas, que se atopan atrapadas entre dúas responsabilidades de coidados: os seus fillos e os seus pais dependentes. Foi a profesora da Universidade de Kentucky Dorothy A. Miller quen describiu por primeira vez este concepto en 1981 nun texto académico, para explicar a tensión deste grupo poboacional e a necesidade de servizos profesionais para alixeirar a súa carga.

AS MULLERES, NO CENTRO

A pesar de que tamén hai homes implicados en tarefas de coidados, o fenómeno impacta moito máis intensamente nas mulleres debido a estruturas patriarcales profundamente arraigadas. Historicamente, a maioría das mulleres asumiron o traballo de coidados e esta tendencia persiste, explica Cantou. As mulleres, engade, non só ven forzadas a reducir ou abandonar as súas traxectorias profesionais para asumir coidados, senón que ademais reciben unha penalización adicional: cando volven ao mercado laboral, fano con peores condicións (soldos máis baixos, traballos menos estables, menor promoción).

A experta remarca que a responsabilidade dos coidados non só implica perda de oportunidades laborais individuais, senón que consolida un modelo socioeconómico no que as mulleres teñen rendas inferiores ao longo de toda a vida. Esta situación tradúcese posteriormente en pensións máis baixas e un maior risco de pobreza na vellez.

Os mecanismos sociais e económicos perpetúan esta desigualdade: o estigma social cara aos homes que queren implicarse en coidados e a priorización das carreiras masculinas dentro da parella contribúen a manter a carga desigual sobre as mulleres, explica Cantou. E subliña que este rol de coidadoras transmítese de xeración en xeración dentro das familias, o que reforza os estereotipos de xénero e as expectativas sociais sobre que "teñen que facer as mulleres respecto dos coidados.

A situación xera unha gran presión emocional e mental. As mulleres que asumen esta dobre responsabilidade viven cunha sensación permanente de insatisfacción, culpa e esgotamento. Non reciben recoñecemento nin no mundo laboral nin dentro do ámbito doméstico, no que as tarefas de coidados considéranse "naturais" e invisibles. Este modelo conduce á perda de oportunidades de promoción profesional, á redución do tempo persoal e a problemas de saúde mental como a ansiedade ou a depresión. Cantou tamén apunta que o Estado e as empresas non recoñecen institucionalmente as necesidades específicas destas mulleres coidadoras, o que provoca que a súa invisibilidade política e social persista.

MÁIS ARRAIGO FAMILIAR

A escala europea, segundo un estudo do European Journal of Population, a prevalencia da "xeración sándwich" é até cinco veces superior no sur de Europa "como España, Italia e Grecia" respecto dos países nórdicos, debido á falta de políticas públicas de apoio. Este fenómeno incrementa o risco de exclusión social e evidencia a precarización desta xeración. Tal como explica Cantou, en España "nin o Estado nin o mercado fanse responsables da vida das persoas nin dos seus coidados". O sistema familiarista asume que todo o mundo dispón dunha rede de apoio que o rodea, pero moitas persoas viven sen estes apoios. "Sen unha dedicación intensiva aos coidados, a sociedade non se aguanta".

Este modelo deixa ás persoas coidadoras, especialmente ás mulleres, sen recursos, alternativas nin recoñecemento, mantén desigualdades de xénero e condena a moitas mulleres a renunciar a oportunidades laborais e vitais. "As tarefas de coidados son o alicerce fundamental sobre o que se sostén a nosa sociedade, aínda que se invisibilice e non se admita", afirma Cantou. Sen unha profunda transformación, o futuro da xeración sándwich e das seguintes seguirá marcado pola sobrecarga, a culpa e a ausencia de recoñecemento.

Segundo o informe de FOESSA, de 2022, a pandemia agravou notablemente a tensión e a sobrecarga das tarefas de coidados que asume a xeración sándwich, debilitou as súas redes sociais de apoio e aumentou os riscos de exclusión social. As persoas coidadoras que forman parte desta xeración son, principalmente, fillas e fillos adultos que teñen ao seu cargo persoas maiores de 65 anos en situación de dependencia.

FUTURO

É imprescindible recoñecer o valor destas persoas e construír un pacto social que as poña no centro, recomenda a experta: "O problema da xeración sándwich non se pode resolver só con políticas parciais, como o teletraballo ou as excedencias familiares. É imprescindible un cambio estrutural profundo: un pacto social que recoñeza, valore e redistribúa os coidados entre Estado, mercado e familias. Só así se poderá asegurar unha sociedade máis xusta, sustentable e equitativa na xestión da vida e a dependencia".

A Organización Internacional do Traballo (OIT) recomenda un enfoque integral para responder as necesidades da xeración sándwich. Unha das principais liñas de acción implica promover políticas que permitan horarios flexibles e fomenten iniciativas de conciliación laboral e familiar, co obxectivo de reducir a carga que representa coidar simultaneamente de familiares maiores e menores. Ao mesmo tempo, é esencial facilitar o acceso a servizos de coidados alcanzables e accesibles, como residencias para persoas maiores e gardarías, co fin de alixeirar o peso que hoxe recae sobre as familias.

Finalmente, segundo o informe da Organización Internacional do Traballo de 2022, débense impulsar reformas políticas que combatan as desigualdades de xénero nas tarefas de coidado. Medidas como a creación de permisos parentales remunerados ou a concesión de subvencións específicas para o coidado de persoas maiores contribuirían a unha distribución máis xusta e equitativa das responsabilidades de coidado dentro da sociedade.