Leilía: "Fomos a ponte entre o pasado que esmorecía e o presente que queriamos... E seguimos"

Recordar aquela primeira vez que en subiron a un escenario supón botar a mirada case 30 anos atrás. Daquela fixérano nun ambiente hostil, mesmo despectivo. Aquelas seis rapaciñas novas que se facían chamar Leilía preparáranse para a ocasión: apareceran engalanadas cos seus traxes de cotío, as súas latas de pimentón, os seus sachos, as pandeiretas... Todo un imaxinario colectivo que nunca antes pisara forte un escenario porque ficara silenciado e agochado na memoria das nosas maiores. Nunca antes saíra á luz para ser protagonista. "Non era medo, era o seguinte! Tocamos entumecidas!". Recordan que subían as escaleiras pensando: 'vannos tirar tomates...!'. 

Hoxe cando os focos iluminan as prazas en que tocan, observan que as arroupa un público implicado, que se emociona con elas, que leva trinta anos ao seu carón. Montse, Ana, Patricia, Felisa, Mercedes e Rosario xiraron por todo o país ao longo deste ano con CantarElas, un espectáculo conmemorativo do seu trinta aniversario. Noia foi a última parada polo de agora e alí nos atopamos con elas. Por inercia, como acto asimilado e interiorizado durante ben tempo, as Leilía sentan e forman rapidamente nun semicírculo perfecto. Comeza a conversa, rebuscan nos recordos... E atopan xoias.

- Podo contar a miña anécdota? - pregúntalle Ana ás compañeiras.

- Veña, conta! - asenten as demais.

- O certo é que a reacción do público naquel primeiro concerto foi marabillosa, incrible. Estabamos sorprendidas! Baixando do escenario había un rapaz ao pé de escaleira, agarroume a man e díxome: "Grazas, grazas, polo regalo que me fixestes. Véndovos a vós puiden entender o que me contaba a miña avoa cando me dicía que tocaba cunha lata de pimentón. A ela non a puiden comprender, e agora, véndovos a vós, entendo o que me quería dicir. [A emoción invádea mentres fala]. Ségueme emocionando, paréceme unha cousa preciosa.

- Aínda nos pasou o outro día - prosegue Rosario -. Era na Guarda. Baixamos e había un señor esperando por nós. Tiña dificultades para falar pero intentaba facerse entender... Contounos que unha das pezas que formaba parte do espectáculo lla cantaba o seu tío arrieiro cando el era pequeno. Estaba emocionado...

AS RECOLLIDAS: LEILÍA DE PORTA EN PORTA

A Rosario venlle á cabeza o nacemento de Leilía. "Eu cheguei a isto por casualidade. Había unhas pandeireteiras de Rois das que curiosamente Merche era profesora. Cando as vin cantar... Toda a pel de galiña!". Houbo un "algo" que lle chegou moi adentro. Pronto quixo aprender a tocar a pandeireta e nisto apareceu Felisa. Paseniño, foise conformando este grupo de seis mulleres que hoxe poden ver con perspectiva toda a súa andaina musical. 

Que queda agora da Leilía dos comezos? "Queda todo, seguimos sendo as mesmas". Aquela querenza por sacar as melodías de cada familia, de cada avoa... foi a que lles deu os azos precisos para continuar. "Nós queriamos rescatar a memoria desas mulleres que crearon e conservaron esas melodías pero que non tiñan maneira de botalas fóra. Tratábase de sacalas dunha urna moi pechada dende había ben tempo". Percorreron o país petando polas portas das aldeas, sentaron ao pé dunha morea de cociñas e desentumeceron as memorias e as mans das cantareiras e tocadoras. "Temos recollido a xente artrítica que tocaba igual. Saía de dentro, a pandeireta dáballes a enerxía para transmitirnos a nós toda esa riqueza que gardaban, esa música relegada ao escurantismo".

- Contádelle aí esa experiencia, ho...

- A de que nos botou fóra? [risas] Téñennos cerrado a porta na cara! Normalmente os fillos dos informantes... Pensaban que nos iamos rir deles. 

- Doutra vez petamos na casa dunha señora e contámoslle a nosa película, coma sempre. A señora case tiña a pandeireta na man e nisto apareceu o fillo por detrás: 'miña nai non sabe nada diso!'. A señora deu volta e respondeu: 'e ti que sabes se sei ou non sei?'. Agarrou a pandeireta e púxose a tocar. 

As Leilía relatan que esas actitudes eran froito da ruptura dunha transmisión que debía ser natural. A emigración, a entrada de novas músicas, a guerra e a ditadura, mesmo a chegada da radio, ou o cambio dunha Galicia rural cara á urbanización do noso entorno fixo que moitos fillos non soubesen da riqueza musical dos seus pais. Neste contexto, Leilía abriu portas que levaban moito tempo pechadas, "uniu esa cadea que estaba rota". Rescatou esas melodías da xente e do espazo onde estaban esquecidas e tróuxoas a novos ambientes. "Fomos a ponte entre o pasado que esmorecía e o presente que queriamos. Así empezamos e niso seguimos". 

DO ETNOGRÁFICO AO MUSICADO

O primeiro disco de Leilía era puramente etnográfico, a reprodución fiel de todo aquilo que recollían. "Alá iamos nós ata cos tons de voz das mulleres!". Antes de intervir nas letras ou nas músicas, sentían a necesidade de ensinarlle á xente o que era a nosa tradición, de subir ao escenario un espectáculo de pandeireteiras, sen ningún outro acompañamento ou engadido que puidera opacar a potencia musical de seis mulleres percutindo.

Ese xermolo de Leilía deu pé a que logo andaran outros camiños. Non sen telo meditado moito. "Dar o salto do tradicional ao musicado foi algo moi debatido no grupo: unha parte de nós dicíanos que debiamos facelo e a outra recordábanos que eramos o estandarte da defensa da tradición... Sería iso traicionar a orixe da que tanto presumiamos?". O escritor Suso de Toro resolveuno nunhas cantas palabras ben afinadas: "Sendo fillas desta terra, tamén o sodes deste tempo". 

E quizais sen ser de todo conscientes, Leilía estaba volvendo a tecer fíos, a construír pontes entre xeracións. "Agora ves nun mesmo concerto a xente maior, a nenos... Os cativos cantan cancións que nós grabamos cando eles non eran nin proxecto de vida! Iso fainos pensar que houbo unha pegada de Leilía no imaxinario deste país".

CARA AO AMOR PROPIO

Leilía ten o convencemento de que a riqueza cultural de Galicia se conserva pola vontade - e o peto - persoal de catro. Se ben antes eran as melodías as que quedaban no esquecemento, agora son os arquivos que conteñen esas melodías os que quedan gardados nun caixón. "Ten que haber unha vontade política", pensan, para dixitalizar todas esas grabacións, crear un arquivo e dignificar a nosa historia.

"O que a xente descoñece, obvíao e mesmo o despreza". Relatan que hoxe topan con moitas máis persoas namoradas e comprometidas co baile galego e a música tradicional. "Hoxe a xente valórao, quere saber tocar e poder ir de seráns". Con todo, e coma todo, isto depende dos ambientes nos que cadaquén se mova. "Segue existindo quen te mira como un bicho raro". "A min coñecíanme como 'Ana, la que habla gallego'", recorda Ana. "Son esa xente que podía vivir igual en Valladolid que aquí, son eses fillos que nos botaban das recollidas". 

Teñen claro que o descoñecemento é a maior das barreiras, e por iso apelan a unha presenza máis grande do baile e da música nas escolas. "Hai que normalizalo. O pop, o rock... éntrache por todas as partes, non tes que buscalo. Pero isto hai que buscalo, e ás veces, se non cho facilitan, non o encontras". 

LEILÍA, "A NOSA VIDA"

Contentas e afortunadas da acollida que Leilía recibiu durante estes trinta anos, tanto dentro coma fóra do país, Ana, Montse, Patricia, Felisa e Rosario contan riseiras que todo isto é unha afección que se lles foi de man. "Leilía para nós xa é un ente, unha séptima persoa, ten entidade propia... A nosa vida está directamente relacionada con Leilía e Leilía forma parte das nosas vidas coma calquera outra cousa". 

De todo o vivido, quedan coas experiencias enriquecedoras que lles regalou. "Abriume a mente e a posibilidade de coñecer persoas que no mundo no que eu me movía non ían entrar". Os puntos de vista foron mudando nelas a medida que Leilía evolucionaba e coñecía novos lugares. "A diversidade enriquécete", garanten. "En Alemaña o público ten cantando os alalás con nós, cousa que aquí tardou tempo en pasar; en Arxentina vivimos experiencias flipantes...". E no país dignificaron todo un xeito de sermos e de entendérmonos.

A curto prazo teñen en mente sacar un novo disco que fará un percorrido musical por estes trinta anos, "e por eses que aínda non viñeron"...

- Puf! Outros trinta? Subir ao escenario con bastón non sei eu! Seguiremos andando... Sempre fomos día a día, é a vida quen te vai levando.