“Sen xeito nin eito”, “sen xeito nin modo” ou “sen xeito nin dereito”, equivalentes, entre outras, ao castelán “sin ton ni son”

En moitas das ocasións en que queremos dar a entender que algo se realiza sen motivo, causa nin xustificación racionais, e/ou dun xeito disparatado ou absolutamente desaxeitado ou fóra de orde e medida, non é raro que en castelán se bote man da locución adverbial sin ton ni son.

En galego, á parte da formalmente análoga á castelá (sen ton nin son), dispomos doutras varias, como imos ver a seguir:

Sin ton ni son

{= Sen motivo, causa nin xustificación racionais, e/ou dun xeito disparatado ou absolutamente desaxeitado ou fóra de orde e medida.}

Sen xeito nin eito

Sen xeito nin modo

Sen modo nin xeito

Sen xeito nin traza

Sen xeito nin dereito

[E MAIS]:

Sen traza nin xeito

Sen traza nin baraza

Sen ton nin son

Sen xeito

Sen traza

Ex.: Al principio seguían las directrices a rajatabla, pero en cuanto los empezaron a untar empezaron a conceder permisos sin ton ni son.

En primeiro seguían as directrices á liña, pero en canto lles empezaron a untar o carro comezaron a conceder permisos sen xeito nin eito ‡ sen xeito nin modo ‡ sen modo nin xeito ‡ sen xeito nin traza ‡ sen xeito nin dereito ‡ sen traza nin xeito ‡ sen traza nin baraza ‡ sen ton nin son ‡ sen xeito ‡ sen traza.

Ex.: La prensa local, que hace ya tiempo que lo acusa de hacer cambios sin ton ni son cuando los partidos se complican, está presionando para que el club lo destituya.

A prensa local, que hai xa tempo que o acusa de facer cambios sen xeito nin eito ‡ sen xeito nin modo ‡ sen modo nin xeito ‡ sen xeito nin traza ‡ sen xeito nin dereito ‡ sen traza nin xeito ‡ sen traza nin baraza ‡ sen ton nin son ‡ sen xeito ‡ sen traza, está presionando para que o club o destitúa.

Ex.: Puedes estar seguro: es un ludópata. En cuanto entra en un salón de juegos se descontrola y comienza a gastar dinero sin ton ni son.

Podes estar certo: é un ludópata. Ó que entra nun salón de xogos destartélase e comeza a gastar cartos sen xeito nin eito ‡ sen xeito nin modo ‡ sen modo nin xeito ‡ sen xeito nin traza ‡ sen xeito nin dereito ‡ sen traza nin xeito ‡ sen traza nin baraza ‡ sen ton nin son ‡ sen xeito ‡ sen traza.

● Tamén, posiblemente por influencia, ou con orixe, portuguesa:

Sen trello nin trebello

● E mais tamén, intercambiables en moitos contextos:

Sin orden ni concierto && Sin orden ni medida && [E MAIS]: Sin atadero

Sen xeito nin eito && Sen xeito nin modo && Sen modo nin xeito && Sen xeito nin traza && Sen xeito nin dereito && Sen traza nin xeito && Sen traza nin baraza && Sen xeito && Sen traza && [E MAIS]: Á(s) toa(s) && A barullo && Sen gardar relleira && [E QUIZAIS TAMÉN, NESTES CASOS POSIBLEMENTE POR INFLUENCIA DO CASTELÁN, E SEMPRE QUE AS INSTANCIAS NORMATIVAS AS ACABEN RECOLLENDO]: Sen orde nin concerto && Sen orde nin medida

Ex.: En primeiro seguían as directrices á liña, pero en canto lles empezaron a untar o carro comezaron a conceder permisos á(s) toa(s) ‡ a barullo ‡ sen gardar relleira.

Ex.: Podes estar certo: é un ludópata. Ó que entra nun salón de xogos destartélase e comeza a gastar cartos á(s) toa(s) ‡ a barullo ‡ sen gardar relleira.

Ex.: Llegó, dijo cuatro cosas sin orden ni concierto y se marchó tan fresco.

Chegou, dixo catro cousas sen xeito nin eito ‡ sen xeito nin modo ‡ sen modo nin xeito ‡ sen xeito nin traza ‡ sen xeito nin dereito ‡ sen traza nin xeito ‡ sen traza nin baraza ‡ sen ton nin son ‡ sen xeito ‡ sen traza ‡ á(s) toa(s) ‡ a barullo ‡ sen gardar relleira ‡ que non gardaban relleira e marchou todo cheo.

Ex.: El juego del equipo ya hace meses que no tiene ni orden ni concierto, y así nos va.

O xogo do equipo xa hai meses que non ten xeito nin eito ‡ que non ten xeito nin modo ‡ que non ten modo nin xeito ‡ que non ten xeito nin traza ‡ que non ten xeito nin dereito ‡ que non ten traza nin xeito ‡ que non ten traza nin baraza ‡ que non ten ton nin son ‡ que non ten xeito ‡ que non ten traza ‡ que non garda relleira, e así nos vai.

NOTAS:

1. Nótese que en bastantes contextos estas locucións poden espazos de uso con varias das que no seu día habemos reflectir ao abordar as secuencias galegas que dan conta da castelá a lo loco (=con inconsciencia, disparatadamente, con pouca cordura ou reflexión, de xeito irreflexivo ou imprudente):

Ex.: Cuando hai tantos intereses en juego no se puede actuar así, a lo loco.

Cando hai tantos intereses en xogo non se pode actuar así, á(s) toa(s) ‡ á(s) tola(s) ‡ ó tolo ‡ sen xeito nin eito ‡ sen xeito nin modo ‡ sen modo nin xeito ‡ sen xeito nin traza ‡ sen xeito nin dereito ‡ sen traza nin xeito ‡ sen traza nin baraza ‡ sen ton nin son ‡ sen xeito ‡ sen traza ‡ sen orde nin medida ‡ a barullo ‡ sen gardar relleira.

2. Entendemos que con respecto á expresión sen gardar relleira (tirada de Cuns Lousa: «Rilleira: Frase: non jarda rilleira: Sen orden nin concerto. // Dise de quen fai as cousas como quere e non como debe. // Dise tamén cando un se extralimita ou se desmanda»), a voz relleira (ou rilleira) presenta o significado recolleito na acepción 6 do DRAG, isto é, o de “Pegada que deixa unha roda”.

Pola súa banda, a voz traza que aparece nalgunhas expresións atópase, obviamente, referida á segunda entrada de traza no DRAG.

3. As expresións galegas están tiradas das seguintes fontes, ou inspiradas nelas:

- Recolleita propia documental (artigos de prensa, artigos ou comentarios na Rede, obras escritas, folletos publicitarios, etc.).

- Alonso Estraviz, Isaac: Dicionário Estraviz. Obra en liña, accesible na URL https://estraviz.org/.

- Cuns Lousa, Xulio: “Rabusco”. En Anuario Brigantino, 12, 1989, páxs. 259-287.

- Ferro Ruibal, Xesús & Groba Bouza, Fernando: “Dichos y refranes y dialecto vianés de Laureano Prieto (1951)”. En Cadernos de Fraseoloxía Galega, 11, 2009, páxs. 259-282. Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

- Hermida Alonso, Anxos: “Fraseoloxía de Matamá (Vigo)”. En Cadernos de Fraseoloxía Galega, 11, 2009, páxs. 283-304. Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

- López Ferro, Xosé María: “Locucións, fórmulas e paremias do concello das Pontes de García Rodríguez”. En Cadernos de Fraseoloxía Galega, 17, 2015, páxs. 135-178. Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.

- Otero Álvarez, Aníbal: “Vocabulario de San Jorge de Piquín”. Revista Verba, anexo 7. Universidade de Santiago de Compostela. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).

- Real Academia Galega: Dicionario da Real Academia Galega (versión en liña).

- Santamarina, Antón (dir.) / Ernesto González Seoane / María Álvarez de la Granja: Tesouro informatizado da lingua galega (TILG). (Versión 4.1). Santiago de Compostela. Instituto da Lingua Galega.

- Sobreira Salgado, Juan: Material lexicográfico elaborado por Juan Sobreira Salgado entre 1787 e 1805. Consultado no Dicionario de Dicionarios da lingua galega (dirixido por Antón Santamarina).