San Xoán, a noite que queima o medo

Hai noites que non son coma as outras. Noites que abren portas invisibles, que esvaecen os límites entre o mundo dos vivos e o das almas, entre o natural e o sobrenatural. A noite de San Xoán, a do 23 ao 24 de xuño, é unha desas noites únicas en Galicia: chea de lume, herbas, auga, conxuros e tradicións que veñen de moi atrás, de séculos de sabedoría popular. É a noite na que as meigas andan soltas, pero tamén na que podemos protexernos delas. Unha noite máxica na que se mesturan o cristianismo, os ritos pagáns e a forza da natureza, nunha festa celebrada por todo o país, desde as praias ás aldeas máis pequenas.

O LUME: QUEIMAR O MALO, DEIXAR PASO AO NOVO

As cacharelas son o corazón da noite de San Xoán. Non son só lume: son purificación, renacemento. Saltar a fogueira é un xesto simbólico para queimar o que nos pesa, o que nos doe, o que queremos deixar atrás. O costume di que se debe saltar un número impar de veces, 3, 7 ou 9, segundo a zona. En moitas vilas da costa --como A Coruña, onde miles de persoas se reúnen na praia de Riazor--, os lumes acéndense ao solpor e a festa continúa ata o amencer. Pero tamén no interior se manteñen as fogueiras: en prazas, eiras, diante das casas ou mesmo en camiños onde os veciños colocan cacharelas pequenas para que os nenos dean os seus primeiros saltos.

A AUGA: FRESCURA, BELEZA E PROTECCIÓN

O outro gran elemento da noite é a auga, que se cre que en San Xoán adquire propiedades curativas e máxicas. Unha das tradicións máis estendidas é a de recoller as chamadas 'herbas de San Xoán' --fiúncho, ruda, romeu, malva, fieito, herba luísa...-- e deixalas toda a noite nunha cunca ou balde con auga ao luar. Ao día seguinte, lávanse a cara e as mans con esa auga, sen mirarse ao espello, para conservar a beleza, a saúde e afastar o mal de ollo. Tamén é costume bañarse no mar ou no río á medianoite, ou polo menos mollarse os pés, porque se di que esa auga cura, protexe e limpa o espírito.

AS HERBAS: O REMEDIO DAS MEIGAS BOAS

As herbas de San Xoán son un pequeno ritual en si mesmas. A tradición máis antiga fala de recoller nove ou sete herbas diferentes, segundo o lugar, sempre antes do solpor e con respecto. Moitas veces pasaban de xeración en xeración os nomes e as funcións de cada unha. Cada herba ten un poder: o romeu purifica, a ruda afasta o mal, o fiúncho protexe o fogar, a malva alivia as dores... Na tradición galega, estas herbas non só serven para lavar a cara: sécanse e gárdanse, colgadas na porta ou nun recuncho da casa, para protexer durante todo o ano.

OS CONXUROS: PALABRAS PARA VENCER O MEDO

Ao redor das cacharelas tamén se recitan conxuros populares, frases que mesturan humor, crenza e protección. Un dos máis coñecidos di: 'Meigas fóra, meigas fóra! Que veña o bo e marche o malo!'. Nalgúns lugares, as mulleres maiores preparaban un caldeiro con augardente, limón e herbas, que se prendía lume mentres se recitaba o coñecido conxuro da queimada. Mentres o líquido ardía e as lapas bailaban, dicíase o xa mítico 'mouchos, coruxas, sapos e bruxas...'. Este ritual tamén era unha forma de afastar o mal e celebrar a forza da palabra. Hoxe en día hai moitas aldeas nas que aínda se fai esta queimada, conxuro incluído.

CURIOSIDADES E RITUAIS MÁIS AGOCHADOS

En moitas casas, ao rematar a noite, gardábase o carbón da cacharela ou as cinzas, porque se cría que protexían o gando e as colleitas. En zonas do interior, era costume meter un ovo cru nun vaso de auga e deixalo á serena. Pola mañá, observábase a forma que tomaba a clara: se parecía un barco, era sinal de boa sorte; se non, de mal agoiro. Algunhas mozas poñían herba luísa ou fiúncho debaixo da almofada para soñar co seu futuro amor. En lugares coma Muxía, A Capelada ou a contorna de San Andrés de Teixido, dicíase que a noite de San Xoán as ánimas baixaban ao mundo, e que había que pechar ben as portas e non varrer a casa, para non espantar aos espíritos bos, pero tampouco deixar entrar os malos.

UNHA NOITE QUE NOS CONECTA CO QUE SOMOS

A noite de San Xoán é festa, si, pero tamén é memoria colectiva, natureza, protección e misterio. Cada lume acceso, cada herba recollida, cada lavado de cara ou salto no mar, é unha forma de sentírmonos parte dun pobo que sabe celebrar o invisible. Porque en Galicia, cando a noite cae o 23 de xuño, sabemos que todo pode pasar...