Historia do galicianismo nos Estados Unidos e propostas para tender pontes transatlánticas

A lingua, literatura e cultura de Galicia e os estudos galegos, en xeral, alcanzaron recentemente un novo e dinámico estatus no contexto norteamericano, tras a súa inclusión en novembro de 2014 entre as linguas, culturas e literaturas do mundo na nómina da Modern Language Association. Ao amparo deste recoñecemento —ou "espectacularización", en palabras de Gabriel Rei-Doval— dos estudos galegos no sistema académico norteamericano, "xurdiron diversas iniciativas que elevaron o status quo dos estudos galegos no contexto estadounidense e internacional, como a celebración na University of Wisconsin-Milwaukee de (Re)Mapping Galician Studies in North America: a Breakthrough Symposium, en maio de 2014, quizais o evento que deu paso ao devandito proceso de reconstitución disciplinar". Estas son as primeiras consideracións que fai Rei-Doval, profesor no Departamento de Español e Portugués da Universidade de Wisconsin-Milwaukee, nun informe para o Observatorio de la Lengua Española y las Culturas Hispánicas nos Estados Unidos.

"A xeración precursora do galicianismo estadounidense estivo marcada polo trauma da Guerra civil española e as súas secuelas".

INICIOS DO GALICIANISMO NOS ESTADOS UNIDOS

Neste documento, de 26 páxinas, Rei-Doval introdúcenos primeiro na "historia do galicianismo norteamericano", cuxo inicio sitúa "a comezos da década de 1940", coa "intervención de Ramón Martínez López, medievalista da University of Texas en Austin", que permitiu crear a Sección Autónoma de Language and Literature of Galicia, Portugal and Brazil, na Modern Language Association of America, e que deu lugar tamén á que "con toda probabilidade foi a primeira comunicación académica no campo dos estudos galegos nos Estados Unidos, presentada ao Congreso Anual da Modern Language Association de decembro de 1941".

Pero ademais de Martínez López en Texas, houbo "outros destacados estudosos" que se instalaron en universidades dos Estados Unidos "fuxindo da barbarie franquista", entre os que Rei-Doval destaca a Emilio González López, Xosé Loura Barcia e Ernesto Guerra da Cal. "Todos eles constitúen o que poderiamos chamar a xeración precursora do galicianismo estadounidense, marcada polo trauma da Guerra civil española e as súas secuelas", escribe o profesor da Universidade de Wisconsin-Milwaukee.

A nómina de precursores do galego en Norteamérica foi "moito máis ampla" e "sería inxusto non incorporar" as achegas dun artista, escritor e profesor como Eugenio Granell, quen "se instalou de modo definitivo como catedrático de literatura española no Brooklyn College (CUNY) en 1958", salienta Rei-Doval.

A 'ESPECTACULARIZACIÓN' DOS ESTUDOS GALEGOS

Con todo, o profesor galego non sitúa até a década de 1980 o momento no que comezan a "xurdir actividades que destaquen especificamente por tentar establecer, visibilizar e espectaculizar os estudos galegos como área de investigación en Estados Unidos". Isto deuse grazas á creación da Asociación de Estudos Galegos e o inicio dos congresos co mesmo nome na costa Este norteamericana. O primeiro deses congresos, organizado pola profesora Kathleen March, organizouse na University of Maine en 1985, "o mesmo ano no que tamén tivo lugar en Santiago de Compostela o Congreso Internacional de Estudos sobre Rosalía de Castro e ou seu tempo, e que supuxo unha aposta clara das institucións académicas e culturais galegas pola internacionalización dos estudos sobre a literatura, lingua e cultura de Galicia", explica Rei-Doval.

Máis tarde, en 1988, a Brown University acolleu a segunda edición dos Congresos de Estudos Galegos, "continuando cun modelo de eventos nos que destaca unha aproximación ao campo de corte eminentemente literario, aínda que cunha presenza constante das análises lingüísticas".

"O congreso de estudos galegos en Nova York en 1991 supuxo un novo fito, coa presenza por primeira vez masiva de investigadores galegos nun evento académico norteamericano".

Foi tamén en 1988, o 7 de novembro, cando se produciu un feito clave: a sinatura do convenio regulador entre o Graduate Center e a Xunta de Galicia para crear a Cátedra de Estudos Galegos na City University of New York (CUNY), "o que permitiu que comezasen a circular por Estados Unidos profesores, escritores e intelectuais galegos, que alimentaron o interese por Galicia entre os estudantes de doutoramento de Nova York e converteron en normal a presenza de académicos de institucións galegas nesta cidade", recórdanos Rei-Doval.

O terceiro congreso de estudos galegos celebrouse en Nova York, en 1991, e "supuxo un novo fito respecto dos dous encontros previos, xa que deu lugar á presenza por primeira vez masiva de investigadores galegos nun evento académico norteamericano", subliña o investigador en lingua galega. É precisamente neste momento cando "a lingüística galega, minoritaria en eventos previos, foi a tendencia principal, en boa medida pola participación neste encontro de destacados membros do Instituto dá Lingua Galega da Universidade de Santiago de Compostela", argúe Rei-Doval.

Porén, entre 1991 e 2014 interrompeuse a celebración de congresos abertos específicos en Estados Unidos na área de Estudos Galegos. A partir de entón, a serie norteamericana transformouse en congresos internacionais, como o de 1994 na británica University of Oxford, The Queen's College e os sucesivos congresos trianuais da desde entón rebautizada como Asociación Internacional de Estudos Galegos (AIEG).

Mentres, na costa oeste norteamericana, durante case unha década, nos albores do século XXI, a University of California en Santa Bárbara contou tamén cun centro de estudos galegos que deu cobertura a actividades relacionadas con Galicia. 

A SITUACIÓN ACTUAL

Na última década produciuse un auxe dos estudos galegos nos Estados Unidos, estendéndose "a moitas outras universidades norteamericanas". Rei-Doval destaca, por exemplo, o traballo desenvolvido na Ohio State University por Eugenia Romeu, ou a creación en 2014 do Galician Studies Research Group na University of Wisconsin-Milwaukee, fundamental para a inclusión da cultura e da lingua galegas na Modern Language Association, coa creación do Galician Language, Literature and Culture Forum. "Ata entón, non se expuxera con suficiente claridade e concreción o feito de que Galicia transcende a dimensión de rexión de España", explica o profesor da University of Wisconsin-Milwaukee.

Así mesmo, o investigador galego salienta o labor na University of Michigan en Ann Arbor da profesora Cristina Moreiras, tanto no que se refire a docencia sobre temáticas galegas como a formación de investigadoress en formación e, recentemente, tamén coa organización e celebración do II Simposio Norteamericano de Estudos Galegos, celebrado en Ann Arbor en abril de 2016.

A próxima gran cita será na área de Denver (Colorado), no III Simposio Norteamericano de Estudos Galegos en 2018, baixo a coordinación da profesora Obdulia Castro; un encontro que "é proba evidente do dinamismo deste ámbito académico e campo de estudo, que cada vez máis integra saberes, investigadores e aproximacións diversas", adianta Rei-Doval, para quen "o traballo e proxección doutros investigadores igualmente relevantes" parece "augurar un futuro moi prometedor e gran vitalidade aos estudos galegos en Estados Unidos".

"Os programas de difusión cultural financiados polo Goberno de España priorizan elementos culturais como a música flamenca sobre, por exemplo, a música galega".

CRÍTICA AOS PROGRAMAS DO GOBERNO CENTRAL

Gabriel Rei-Doval considera esenciais os programas de difusión cultural financiados polo Goberno de España para seguir dando a coñecer a cultura e lingua galegas en Norteamérica. Porén, advirte de que estes "priorizan elementos culturais como a música flamenca sobre, por exemplo, a denominada música celta/folk galega, agás moi esporádicas colaboracións para dar cobertura a autores consagrados como Carlos Núñez". 

Así mesmo, láiase de que "mentres escritores en castelán estiveron e adoitan estar presentes en eventos culturais promovidos polas axencias culturais españolas en Norteamérica, a visibilidade dos autores en galego adoita reducirse a aparicións puntuais de autores de ineludíbel proxección internacional como Manuel Rivas".

Con todo, Rei-Doval observa unha "apertura á diversidade dalgúns responsables e xestores culturais españois", como sucedeu na participación do Instituto Cervantes, a través do seu centro en Chicago, no evento refundacional do galicianismo norteamericano: (Re)Mappping Galician Studies in North America: a Breakthrough Syposium (University of Wisconsin-Milwaukee, maio de 2014), reunión apoiada tamén pola Xunta de Galicia e o Instituto Camões. 

En opinión deste profesor galego, "a consideración da relevancia literaria, cultural e académica do galego nun diálogo transatlántico axudaría a corrixir o déficit de diversidade que presenta a cultura española". Máis precisamente, para Rei-Doval "a importancia da lingua galega neste contexto transoceánico, así como a utilidade de Galicia no contexto denominado celta sitúa así mesmo a súa potencialidade dialóxica e epistémica máis aló do que previamente fora con frecuencia restrinxido ao marco específico español". 

"O galego podería supoñer un lugar de diálogo e consenso para os imperios lingüísticos español e portugués".

O GALEGO COMO PONTE DE ENCONTRO E ENTENDEMENTO

Na última parte do seu documento, Gabriel Rei-Doval salienta o potencial da cultura e lingua galegas para tender pontes de "conciliación e encontro" na "polarización Portugal-Brasil" que vive o lusitanismo, así como de "entendemento" entre as culturas de países de lingua oficial española e portuguesa. Na súa opinión, o galego "podería supoñer un lugar de diálogo e consenso para ambos imperios lingüísticos, aos que Galicia achegaría diversidade e unha ponte cara ao consenso cultural e lingüístico".

Malia as dificultades, o investigador propón que "os programas de español, portugués e, en xeral, linguas europeas, poderían (quizais deberían) considerar modos alternativos de integrar unha lingua como o galego no seu currículo".

Entre as súas propostas, Rei-Doval contempla que "tanto os programas de portugués como de español consideren introducir materias e contidos específicos de lingua, literatura e cultura galegas entre as súas materias optativas", de xeito que "a integración das dimensións ibérica e latinoamericana de ambos os dous programas axudaría a facelos máis diversos e plurais".

"Un modo de implementar tal estratexia sería incluír dous semestres de lingua galega como materias optativas tanto no currículo de español como no de portugués, así como incorporar aos programas de estudo de literatura española, ao estudar aqueles períodos literarios nos que xa se estudan autores galegos como Rosalía de Castro, Valle-Inclán ou Camilo José Cela, autores coetáneos seus cuxa produción literaria foi orixinariamente escrita en galego", argúe Rei-Doval.

Do mesmo xeito, suxire incorporar temas galegos nos temas de literatura latinoamericana e "considerar, por exemplo, a relevancia de autores como Álvaro Cunqueiro en perspectiva comparada ou complementaria con Gabriel García Márquez, ou a conexión entre cultura e literatura arxentina e as súas contrapartes galegas".

Por último, "unha análise de fenómenos, feitos ou estudos culturais nos que aparece presenza peninsular ou latinoamericana non debería obviar a presenza, interacción e influencia da diáspora e conexións galegas existentes a ambos os dous lados do Atlántico", conclúe este profesor galego.

------------------------------------------------

Rei-Doval, Gabriel. (2016). Galician Studies in the United States. Informes del Observatorio / Observatorio Reports. DOI: 10.15427/OR021-05/2016SP.