É o xornalismo, estúpido!

"O xornalismo, cando se practica adecuadamente, é un acto incriblemente delicado, ético e esixente de tempo que require coñecer un asunto, manter as fontes, saber que usar e que non usar destas fontes, volver cada día para saber que é novo e relevante na institución que estás a cubrir e escribir dun modo sofisticado que a longo prazo desvele cousas complicadas sobre esa institución. É algo que non pode facerse desde o cuarto de estar, senón desde a rúa e con chamadas telefónicas"

Por Marcos Pérez Pena | Santiago | 19/11/2010

David Simon, xornalista e creador de series como The Wire, fixo unha das máis exactas e emocionantes definicións do xornalismo. A información, o xornalismo, cando menos o bo, o de calidade, o que ten importancia e impacto na realidade, non é de balde. Producilo custa cartos, require dun investimento. A información de balde non existe, non pode existir porque é insostible, e ademais non debe existir porque o concepto leva implícita unha degradación da propia información. O xornalismo atravesa unha crise; unha crise económica, que afecta ás empresas de información e ao seu modelo de negocio e aos profesionais que traballan nesas empresas. E ligada a isto, o xornalismo atravesa unha crise de contidos que conduce a unha crise de confianza. Reprodúcense nos medios e na academia (o que é máis grave e desconcertante) os debates sobre modelos de negocio alternativos e sobre novos soportes, pero fálase nada ou moi pouco sobre o cerne do problema: o contido, o xornalismo.

Hai uns meses asistín en Tenerife a un congreso que pretendía constituírse en foro de debate sobre o postperiodismo, curioso concepto, dende logo. Ao igual que na meirande parte dos encontros académicos dun tempo a esta parte (sobre todo os que se teñen lugar en España, non tanto noutros países), a maior parte das intervencións e ponencias xiraron ao redor dos novos formatos, dos novos soportes, e dos supostos beneficios que trouxo o xornalismo dixital en canto á interactividade, a converxencia de medios ou o aforro de custes de produción. Só unha persoa, a catedrática Montse Quesada se atreveu a cuestionar a pouco argumentada posición de que Internet está mellorando o exercicio do xornalismo: "Sobre el periodismo actual se ciernen dos grandes peligros que amenazan con transformar el viejo oficio de periodista en algo parecido al de transportista. Por un lado, las nuevas urgencias informativas no permiten que el periodista reflexione, investigue y comprenda en profundidad los hechos sobre los que informa. Y, por otro, la actitud de los jóvenes periodistas que, conscientes como son de sus mayores habilidades digitales, creen que todo su valor profesional reside, precisamente, en ellas y no en su capacidad para analizar, interpretar y explicar la realidad social. Si se pierde de vista que ésta es la función principal que debe cumplir todo periodista –sea digital o no-, habremos perdido la oportunidad histórica de ejercer una profesión cuya responsabilidad social está fuera de cuestión". A súa intervención foi recibida por moitos investigadores como un ataque persoal ás súas liñas de traballo e non derivou nun debate sobre a cuestión. A investigación en comunicación que se realiza en España, como adoito, está totalmente desconectada da realidade, fascinada polo brillo dos novos soportes dixitais e a novidade dos cambiantes conceptos que se apresuran a bautizar. Pero esquecen, e a investigación en comunicación non debería esquecelo, que o xornalismo é outra cousa, que o que importa é outra cousa, que o que importa é que sempre importou: o contido. E ninguén, ou case ninguén, está falando diso.

Ao igual que Montse Quesada naquel congreso, o pasado ano David Simon escandalizou a tecnólogos e blogueiros cun artigo titulado Build the wall no que despois de analizar con realismo a degradación que sufrira a profesión nas últimas décadas (cun discurso moi semellante ao que despregou na quinta e última tempada de The Wire a través do personaxe de Gus Haynes) propoñía que a única forma de salvar o xornalismo é cobrar pola información nos medios dixitais. Eis a clave. Simon considera que o modelo de xornal diario, masivo e impreso en papel está condenado a desaparecer, principalmente porque implica uns gastos en papel, tinta e gasolina totalmente inútiles, ademais de insustentables. Polo tanto, Simon reclama que se tomen as medidas para estes xornais dixitais sexan rendibles e poidan traballar con redaccións o suficientemente numerosas para facer un xornalismo de calidade. E para iso, ademais de incrementar os polo de agora magros ingresos por publicidade, os xornais teñen que cobrar polo produto que ofrecen, ao igual que viñeron facendo até o de agora coas súas edicións impresas. Na medida en que fagan un xornalismo de calidade, imprescindible para coñecer a realidade, terán lectores.

Supoño que Simon ten razón, aínda que dubido que ese abandono do papel se produza tan rápido como moitos gurús levan anunciando xa algúns anos. Giovanni di Lorenzo, director do semanario alemán Die Zeit, defendía hai unhas semanas nunha interesante entrevista en El País a pervivencia do modelo de negocio do xornalismo impreso. O seu xornal está gañando lectores (un 60% nos últimos seis anos) e segundo Di Lorenzo a clave está en "estudar polo miudo as necesidades dos lectores, ignorar todos os consejos dos asesores de medios e seguir facendo artigos longos, documentados, serios e mesmo difíciles". O periodismo impreso do futuro é un xornalismo de "orientación e profundización". Para o xornalista, igual que para Simon, a clave está na calidade do xornalismo, non no soporte.

Simon denuncia que as empresas de prensa non aproveitaron as moitas décadas nas que obtiveron importantes beneficios (en España até hai un par de anos) para reinvestilos no proceso de transición do papel á rede. E ante os primeiros indicios da crise, os xornais recurtaron naquilo que era a base da súa actividade, aquilo polo que unha persoa paga 1 euro cada día: a información: "a alguén en Wall Street ocorréusello que podían facerse máis cartos publicando xornais malos que publicando xornais bos, así que recurtaron custes, reduciron a redacción e cubriron menos asuntos para ter máis beneficios". Despois, coa chegada da Rede, pregúntase Simon, "que tolo, ademais dos editores de prensa, pensou que podía regalar o seu produto en Internet e que a xente seguiría mercando o xornal?". Simon é consciente de que a ideoloxía construída ao redor do concepto de que Internet é de balde é difícil de rachar. Agora que podemos ler todos os xornais de balde, de verdade alguén volverá retomar o hábito de pagar por iso? Segundo Simon, efectivamente "ninguén pagaría pola merda que hai agora, pero tería pasado se en lugar de que os periódicos foran vendidos e recurtados, se fixeran máis esenciais, máis viables, máis sutís? Que tería pasado se non puideses entender a túa cidade ou o mundo sen ler o periódico pola mañá?". Por iso reclamáballes aos dous grandes xornais norteamericanos, The New York Times e Washington Post un xesto decidido e sen medias tintas (a actual combinación de edicións abertas e resumidas vs edicións premium de pago) que despois imitasen as demais cabeceiras.

Reducidos os custes de producción, para que un xornal cunha redacción semellante á actual, abondaría con que unha pequena parte dos actuais compradores aboase unha subscrición mensual que sería, en calquera caso, moi inferior ao prezo actual. Canta xente pagaría quince euros ao mes por ler elpais.es se este non se puidese consultar de xeito gratuíto? Está comezando a pasar; Orbyt, a plataforma de pago de El Mundo supera xa os 15 mil subscritores mensuais, que pagan un 15 euros ao mes e que lle reportan ao xornal case tres millóns de euros ao ano. Non é suficiente, evidentemente, pero estes quince mil novos subscritores compensan con creces os lectores que o xornal perdeu no último ano na súa edición impresa. Como salienta Juan Varela, o pequeno éxito de El Mundo está aínda moi lonxe do acadado polo Financial Times, con 150 mil subscritores de pago na súa edición dixital, pero é un comezo. Orbyt é máis ca un xornal na rede, é unha plataforma; por que non pensar en plataformas máis amplas, de paquetes de medios de comunicación ao estilo dos ofrecidos na televisión por cable ou por satélite? Paquetes conformados por exemplo por un par de xornais de ámbito estatal, unha cabeceira de ámbito rexional e os correspondentes medios locais, ademais de revistas especializadas, prensa internacional e demais servizos?

Volvo con David Simon, que hai uns meses dixo nunha entrevista: "Estou moi contento coa democratización que trouxo Internet. E pola opinión que trouxo, pois a Rede é magnífica para a opinión. Pero para o xornalismo de primeira liña é unha broma". Para Simon resulta absurda "a idea de que un feixe de blogueiros independentes poida preocupar a un alcalde, a un comisario de policía ou ao administrador dunha escola" e conclúe: "os xornais eran poderosos porque chegaban a un cuarto de millón de portas ao día de seguinte e isto importaba moito á xente que cubrían. Era algo polo que había que sentir medo, e non pena, pero xa non é así. Que xefe de policía vaise a preocupar do que diga un blogueiro?". Non é unha reacción individual. Nos últimos tempos veñen emerxendo voces, tamén no mundo académico e da investigación en comunicación, que alertan sobre os efectos prexudiciais que Internet está producindo na práctica do xornalismo. Cómpre preguntarse, canda aos efectos positivos xerados polo crecemento do xornalismo electrónico: multiplicidade de medios, participación dos lectores, construción colaborativa..., que outros efectos está tendo, sobre todo para a calidade da información creada e difundida. Cómpre preguntarse, xaquelogo, se a superficialidade e inmediatez predominante na meirande parte dos contidos publicados nos medios dixitais non está provocando que a porción de realidade coñecida pola cidadanía se estreite e perda densidade e profundidade.