A nosa cinza

Fascínanme eses intres extranos, esporádicos, excepcionais e anómalos (ou non tanto?) nos que a Humanidade supermoderna perde o control sobre o medio.

Por Xurxo Ayán | Santiago | 21/05/2010

Eses momentos nos que a tecnoloxía de última xeración, as previsións artelladas a partir de elaborados modelos matemáticos ou os avións supersónicos non serven de nada para tentar paliar o efecto imparable da natureza cando esta exerce o seu dereito democrático á liberdade de expresión. Seica grande parte de Europa está paralizada por un neboeiro de cinza procedente dun volcán indixesto que non para de arrotar.

Existen poucas cousas tan volátiles, efémeras e perecedoiras coma a cinza borrallenta; quizabes os cartos compartan esa natureza, sobre todo nestes tempos de crise. Pero évos ben certo que a cinza semella a metáfora material da levedade, daquilo que se pulveriza, desaparece, esparexe e difumina, por iso non casa ben co mundo urbanita no que este resto entre natural e atrópico queda relegado ao espazo simbólico dun cinseiro Cinzano. Como nos adoita acontecer aos seres modernos, a cinza desapareceu da nosa vida cotiá. Non sempre foi así. No mundo rural tradicional contamos cun corpus folklórico de vellas crenzas e ritos nas que a cinza da lareira e do refugallo do forno doméstico eran empregados para práticas curativas e remedios contra os malos espíritos. O lar como centro simbólico da vivenda, e a cinza da lareira como trasunto material de toda unha cosmovisión que sabe pouco de urbanidade, hixiene, privacidade, intimidade ou protocolos. En Etiopía occidental temos rexistrado e analisado o espazo doméstico duns cantos grupos étnicos nos que a xestión da cinza é fundamental na recreación cotiá da paisaxe cultural. Mentres os modernos vemos lixo, borralla e refugallo, a realidade amosa todo un universo trascendente, todo un referente identitario. Como dixo un etnoarqueólogo ianqui, se nunha comunidade hai basura é que hai todo un sistema cultural detrás. Nos poboados opuuo, nuer, añuak e kwama o interior da unidade doméstica límpase a cotío, amosando sempre a terra batida un aspecto relocente. Os añuak, por exemplo, teñen até seis tipos diferentes de vasoira, que as mulleres empregan para manter incólume o espazo da vida. Pola contra, a contorna do conxunto de estruturas que conforman a casa está cinguido por cinseiros estrados a ámbolos lados dos camiños de acceso, como unha maneira de sancionar simbolicamente os límites da familia dentro da comunidade. Doutra volta, as mulleres que xestionan as lareiras e os fogares guindan a cinza procedente deles en sitios concretos na contorna da unidade de ocupación. A xestión da cinza é unha pratica cultural de primeira orde, vencellada co sentimento de unidade e mesmo coa reprodución simbólica do grupo.

Todo isto loxicamente troca a nosa perspectiva á hora de abordarmos o interior dos castros galegos, o espazo doméstico dos seus habitantes. Ao escavarmos unha cabana circular castrexa e o seu espazo anexo é común atopar pavimentos de xabre endurecido e cinza e máis cinza esparexida aquí e acolá. Os arqueólogos galegos sempre lle damos ás grazas aos castrexos pola súa falla de hixiene e o seu costume de agochar a merda no chao da vivenda, sobrepoñendo pavimento sobre pavimento, facendo iso que fan os nenos pequenos cando a mai lles ordea limpar a habitación: botar o pó debaixo da alfombra. Obviamente non podemos aplicar esta perspectiva moderna de hixiene e xestión do lixo a unha comunidade campesiña de hai máis de dous mil anos. Eu nunca estiven dentro dunha cabana castrexa en uso, pero si teño estado noutras choupanas gumuz, mao, berta, gansa... e o arrecendo a cinza éncheo todo, co fume escoando pola cuberta de colmo, como nas vellas pallozas. A mesma estampa que deixou rexistrada para a posteridade o ianqui John Adams, que chegaría a ser o segundo presidente dos U.S.A., na súa viaxe por Galicia no outono de 1788, ao falar dunha casa-fonda perto de Guitiriz: “O piso non se fregara e varrera en cen anos: fume, fulixe, suciedade por todas partes... Incluso así, entre todos estes horrores, durmín mellor que nunca dende a miña chegada a España”.

A verba galega “fulixe” define perfectamente esa materialidade entre eterna e efémera que mistura cinza e fume, unha realidade que se asocia sempre ao incendio, á decadencia, ao lume destrutor de cidades e civilizacións, á morte. Non deixa de ser curioso que a documentación dun nivel de incendio nun par de castros do NW de Portugal fose interpretado pola Arqueoloxía tradicional como a evidencia material do paso das tropas de Décimo Junio Bruto no ano 138 a. C. A partir dunha camada de cinza elaborábase toda unha leitura histórica. Décadas despois chegaría o Carbono-14 mellorando as nosas interpretacións, malia que seguiron dependendo de madeiras carbonizadas, de minúsculos fragmentos de carbón, da cinza de estruturas de combustión ben conservadas. Se queredes coñecer mellor o papel que xogan os carbóns e as cinsas en Prehistoria, aconséllovos a leitura dun libriño recén editado pola Xunta de Galicia, titulado “Guía de Arqueobotánica” (Arqueoloxía, Guías Metodolóxicas, 1) Aquí veredes como se constrúe coñecemento científico a partir da cinza documentada nos xacementos arqueolóxicos galegos.

Pero a cinza non só se vencella ao mundo doméstico. De feito, os rituais funerarios de incineración definen moitas das formacións socioculturais da Prehistoria europea. Os campos de furnas, as tumbas a base de foxas con cinsas ao carón dos camiños de acceso aos castros de Centroeuropa, os depósitos de furnas nos lagos de Suiza e Austria, un deles o mesmo no que se atoparon días atrás os centos de urnas mortuorias guindadas polos responsables dunha empresa funeraria de alto estanding nos últimos anos. A cinza como símbolo da morte. Os supervivintes do campo de Mauthausen e os habitantes da contorna teñen gravado o cheiro a fulixe e a cinza apalpando a roupa e a faciana, enchéndoo todo. As escasas fotografías conservadas dos campos nazis son todas terribéis, pero creo que ningunha transmite máis (por non explicitar o sufrimento) ca aquelas nas que se ve sobre os fornos crematorios unha cheminea fumegante cunha nube de cinza levada polo vento. Desa cinza xurdiu un mundo novo e naceu a conciencia dunha nova Europa. Por todo isto quizabes deberiamos tomar con calma a insolencia dun volcán islandés que nos lembra aquilo de “polvo eres y en polvo te convertirás” que tanto lle gostaba repetir ao vello crego de Cerasia. E non nos caiba dúbida que o espazo aéreo europeo, parafraseando a un xenial galego universal, “renacerá de sus cenizas como el Gato Félix”.