Manuel Gago: "En Galicia semella que non temos heroes, os heroes sempre son doutros lugares"

Facer grandes preguntas dende o propio pracer da lectura, tomar os formatos propios do entretemento porque dende aí "se poden contar grandes cousas". Chegando a públicos máis amplos pero a través dos nosos propios recursos, da nosa propia cultura, da nosa propia identidade, da nosa historia.

E fuxir dunha Galicia derrotista, acomplexada, dun "relato balsámico que hai que cuestionar". "Quero construír unha idea da Galicia que non é tan perdedora como se considera a si mesma", afirma o escritor do Barbanza. Porque a Galicia que el coñece é unha Galicia á que tanto lle da aplicar mitoloxía sobre mouros, mouras ou trasnos, que sobre nazis. Unha Galicia que conta contos para explicar realidades complexas nas que a historia, a ficción e as lendas, se dilúen. 

E iso é o que fai Manuel Gago en "O exército de fume", diluir fronteiras. Cuestionar en que medida sabemos do noso pasado. E faino nunha linguaxe sinxela que non supón unha "traba", porque "en Galicia hai pouca xente que le en galego". E o que busca é axudar na lectura a esas persoas, axurdalles a desbotar "estereotipos e prexuízos". Porque desa forma, a realidade muda.

Manuel Gago é un xornalista cultural e profesor da Universidade de Santiago de Compostela, especializado en deseño e desenvolvemento de medios dixitais e en comunicación multimedia sobre patrimonio cultural. E vén de publicar a súa segunda novela, "O exército de fume". Unha novela ambientada no 1942, nun momento no que conflúen en Galicia dúas guerras. Un relato protagonizado por un exército formado por un guerrilleiro, unha mestra e un pintor de océanos.

E é que o que lle interesou ao escritor foi por palabras a aqueles que, con nome e apelidos, pasaron a formar parte do noso imaxinario colectivo. Aos guerrilleiros, aqueles que facían as cousas porque as tiñan que facer, porque "era xusto facelas", pero "non daban discursos públicos sobre a República". Porque eran xente de acción, non de grandes palabras. Do mesmo xeito que a sociedade galega, emotiva na memoria e escasa en adxectivos.

O exército de fume é un exército formado por un guerrilleiro, unha mestra, e un pintor de océanos. E a este exército de fume denomínaselle  “exército imposible”, por que imposible? 

Porque non parece un exército como tal. É un exército que non parece un exército e esa foi un pouco a clave do éxito da Resistencia en Galicia durante os anos 40, canto menos ata o final da Segunda Guerra Mundial. A Resistencia, en todos os países do mundo, aí onde se deu, sempre se basea en que é unha ferramenta non convencional. Entón os exércitos non poden enfrontarse directamente a ela, porque non son un exército real. Están compostos por xente moi diferente: xente de clase alta, xente de clase baixa, xente que se dedica a outras cousas… esa é un pouco a clave.

E o “exército de fume” non só son eles, na novela chámolle así á idea da guerrilla por dous motivos. O primeiro, porque é un exército do que non quedou nada. De feito, case non quedou na memoria máis alá das comunidades. E tamén porque unha das armas fundamentais dos guerrilleiros e das guerrilleiras eran as cremadas de fume. Porque cando as guerrillas eran atrapadas tiñan que conseguir escapar moitas veces da Garda Civil que os rodeaba e o fume era unha das armas fundamentais para poder escapar e sobrevivir.  O exército imposible vén de aí: non son as normas convencionais dun exército e sen embargo durante un tempo se comportou como tal.

A novela é ficción, e tal e como expresou, un xogo de ficción e realidade no que o lector pode investigar os feitos. Que efecto pretendes causar no lector?

Eu parto dunha filosofía que é: a historia do mundo atravésanos a cada un de nós. Incluso alguén que se sinta nun lugar distante, no corazón dos feitos acaba sendo atravesado por eles. Acaba sendo influído por eles e el inflúe neses feitos. E a época da Segunda Guerra Mundial é unha época que me resultaba moi interesante para explorar un pouco esta idea.

"A miña idea é plantexar ao lector unha reflexión sobre como moitas veces o que cremos do noso pasado está composto por imaxinación e esa imaxinación está moitas veces cruzada coa realidade"

O que me interesaba desa historia é a memoria que quedou, unha memoria que hoxe en día en parte é realidade e en parte é lenda.  Por iso é unha novela de historia, lenda e ficción. Porque son tres cousas diferentes. A historia son os feitos que aconteceron, a ficción é a imaxinación, pero a lenda é unha cousa diferente. Porque a lenda é un relato social, é unha construción do imaxinario social, que está baseada moitas veces en algo real pero é imaxinación. A miña idea é plantexar ao lector unha reflexión sobre como moitas veces o que cremos do noso pasado está composto por imaxinación e esa imaxinación está moitas veces cruzada coa realidade. É dicir: o que propoño é cuestionarmos en que medida sabemos do noso pasado real.

Unha novela sempre é ficción. Pero dentro desa ficción, nesta novela, ás veces as cousas aparentemente máis fantásticas son totalmente verídicas e hai cousas que parecen verídicas e son totalmente fantásticas. Porque moitas veces eses límites teñen que ver cos estereotipos.

Cando empecei un pouco a idea da novela, estaba cun grupo de amigos e díxenlles: sabedes do grupo de guerrilleiros que se enfrontou ao exército alemán e fixeron unha sabotaxe? E de repente eles dixeron “que va home, que va, os guerrilleiros eran unhas galiñas”. E fíxome moita gracia porque dixen: eran exactamente o mesmo tipo de xente que se enfrontaban aos alemáns en Creta. Que se enfrontaban aos alemáns nos Balcáns, en Francia, en Noruega, en Suecia, en Grecia. Eran exactamente a mesma xente. Pero estos eran os galiñas que non eran capaces de enfrontarse. E iso dito por xente de aquí.

- Que peso teñen as lendas na construción da memoria histórica galega? Se cadra máis que noutras culturas?

Todas as sociedades do mundo teñen un imaxinario. Quizais aquí en Galicia, por moitas circunstancias, o peso da literatura oral, da narración oral, é moi elevado. Así o recoñece o mundo, iso é o curioso. Recoñécesenos que aquí contamos máis contos que noutros lugares.

"A forma que ten a sociedade galega de recordar o seu pasado é convertíndoo en mitoloxía, en contos"

Eu estou moi interesado na tradición oral e na mitoloxía e todos estes elementos, habitualmente traballo moito intentando entender iso en relación a feitos anteriores. Pero un día me din conta que toda esa estrutura, toda esa mitoloxía que se aplicaba a toda esa sociedade tradicional (é dicir, aos mouros, ás mouras, aos trasnos, todas estas personaxes mitolóxicas) tamén se estaban a aplicar aos propios alemáns.

Dinme conta de que a forma que ten a sociedade galega de recordar o seu pasado é convertíndoo en mitoloxía, en contos. O fascinante é que, aínda que xa está desaparecendo porque a nosa sociedade cambia, iso é o que acontece coa Segunda Guerra Mundial en Galicia e coa Guerrilla: converteron todo iso en narración oral e iso significa que esas persoas, que foron persoas con nomes e apelidos, pasaron a ser personaxes. E cando te convirtes en personaxe xa sabes o que pasa: que de repente hai algúns rasgos da personalidade que se esaxeran, outros que se reducen, e pásase a convertir nun relato.

- Algo que se gaña e algo que se perde. É a emotividade un elemento acostuma ser engadido?

Si, é moi interesante iso. Hai unha lenda en relación ao Curuxás, un guerrilleiro que empezou dende a zona do Lousame e houbo un momento no que se cansou, de feito cóntase na novela, e largou para a súa zona (a zona do Ullón). Entón un día estaba escondido alí, el desaparecera e ninguén sabía del. E un día a súa muller foi  vender ao Mercado de Palas de Reis e os gardas civís que pasaban polo mercado se deron conta de que aquela muller, á que vían todas as semanas ir vender ao mercado, tiña o bandullo bastante grande. E se deron conta de que estaba embarazada e que polo tanto Curuxas estaba vivo e estaba indo a casa.  E mallaron na muller. Mallárona moitísimo e ela non foi a casa.

Entón un día houbo un soplo e alá foron 50 gardas civís, que encargaron un montón de bidóns de gasolina para queimar a casa co Curuxas dentro. E contan que os gardas civís rodearon toda a casa, se atrincheraron e quedaron todos apuntando e gritáronlle “Curuxas, sal”, “Curuxas, sal”. Entón, Curuxas contestou dende dentro da casa e díxolles: “estou comendo, cando acabe de comer xa sairei”. E decidiron esperar a que Curuxas acabara de comer. E acabou e comezou a berrar: “bueno, xa acabei de comer, vou saír. Non teño nada contra ningún de vós menos que con Fulanito (que fora o garda civil que mallara na muller, embarazada). A ese vouno matar e ao resto, non teño nada contra vós”.  E aí parece que saíu Curuxas, seguramente botaría esas cremadas de fume e matou ao garda civil que maltratara a súa muller. E desapareceu, no medio do fume. Esta é a historia que se conta e que chaman por real pero… non é absolutamente redonda?

O que está facendo esta historia é decirnos dúas cousas. Por un lado, entrevendo a gula e a sangre fría de Curuxas. E a segunda, a xustiza de Curuxas, que o que fai é vengar a ofensa a súa muller. Pero é o único ao que mata de todos eles, e podía ter matado a máis pero soamente mata a aquel que fixo a ofensa.

" Admiraban aos guerrilleiros pero moitas veces non tiñan as palabras para poder describir por que os admiraban, porque en Galicia non temos heroes, os heroes son sempre doutro lugar"

- Valores positivos que se están a engadir.

Si, o que acontece cos guerrilleiros é que si se contaban moitas lendas pero dalgunha forma o que me chama a atención é ausencia de palabras. É dicir, admiraban aos guerrilleiros pero moitas veces non tiñan as palabras para poder describir por que os admiraban. Porque en Galicia non temos heroes. Os heroes son sempre doutro lugar. Non hai forma de definilos, porque as palabras pertencen a outros.

Por iso quixen escribir unha novela arredor diso, un pouco en homenaxe a escribir esas palabras que esa xente non fora capaz de dicir. Incluso porque ao mellor non se atrevían a dicilas. Porque en Galicia non temos heroes. Bueno, non é que non os teñamos, pero non sabemos denominalos. Eu creo que unha forma de prestarlles homenaxe é imaxinándoos, imaxinándoos en acción.

- O booktrailer da novela é unha animación, é preciso ou, polo menos, aconsellable, empregar este tipo de ferramentas para achegar a literatura á sociedade?

Eu levo toda a vida traballando en medios electrónicos e para min non hai demasiados límites entre os soportes. A min o que me interesa é contar historias, entón non teño ningún tipo de medo a utilizar o transmedia: a pensar que tipo de soportes son máis interesantes para contar algo. Ferramentas como os booktrailers para min son fundamentais para axudar nas conversas sobre o libro. É dicir, non só para promocionar o libro ou para vendelo, senón que un booktrailer é punto de vista moi interesante ou moi potente para axudar nunha conversa.

Eu creo que no caso dunha literatura como a galega, que é unha literatura que se ten que facer un oco, que necesita chegar máis á sociedade, temos que utilizar todas as ferramentas posibles para conseguir que esa literatura chegue. Entón non debemos nunca desdeñar o poder do marketing e o poder do impacto visual para poder levar as cousas onde queremos. Non podemos confiarmos únicamente no mero esquema de presentación de libros e ese tipo de cuestións. Diferenciar o produto para facer que ese libro sexa máis visible que outros. E iso é unha das grandes dificultades que ten neste momento a literatura galega.

Conseguir presentarse, conseguir sacar cabeza e conseguir amosarse e facerse un oco. Porque moitas veces non o ten moi fácil. O que non me resigno é a que iso teña que ser así. É dicir, creo que temos que competir cun tráiler que puidera ser competitivo en calquera sitio de Europa, e iso é o que intentamos facer.

- A novela está ambientada nun momento de gran trascendencia  histórica no que na Galicia se xuntan dúas guerras. Falouse, e fálase moito, da Guerra Civil. Pero pouco deste momento no que conflúen as dúas guerras. Ata que punto foi decisiva a derrota de Hitler, a vitoria dos aliados, no fracaso das guerrillas?

Si,  ese foi un dos grandes problemas. O primeiro problema é determinar en que medida os aliados apoiaron á guerrilla durante a Segunda Guerra Mundial. Isto é outro debate porque sabemos cousas, pero hai bastantes lagoas nesa conformación. Porque se especula que na propia articulación inicial da guerrilla poden estar os propios aliados.

Para os aliados, durante a  Segunda Guerra Mundial, a guerrilla era unha ferramenta importante que intentaban ter de man por se era necesario desestabilizar o réxime de Franco. O que pasa é que Inglaterra quería que España fora neutral porque o que non quería era propiciar unha entrada no conflito de España que provocase que os alemáns conquistasen Xibraltar. Entón, en gran medida a posición de Gran Bretaña con respecto ao réxime de Franco vén determinada por Xibraltar.

Un pouco o que tamén se conta na novela, na ficción da novela. Acontece que cando acaba a Segunda Guerra Mundial no ano 45, a guerrilla pasa a ser bastante controlada polo Partido Comunista e por Stalin. Pasa a converterse en algo máis incómodo porque nese momento, cando os aliados deciden que non caia o réxime de Franco, a guerrilla é algo que básicamente lles da igual. E é algo que aproveita o propio Franco unha vez que remata o conflito bélico e mundial para ir á caza da guerrilla. Pero tamén hai que dicir que nunca os apoiaron como podían apoialos.