(Vídeo) O Barrio dos Cataláns, na Pobra do Caramiñal: un legado de sal, redes e esperanza único en Galicia

Na costa do Barbanza, á beira da ría de Arousa, nace o enclave de Os Areos, onde a finais do século XVIII e especialmente durante o século XIX se produciu un transvase cultural e produtivo singular: a chegada dos cataláns, coñecidos como 'fomentadores', cuxa pegada aínda latexa no que hoxe se coñece como o Barrio dos Cataláns, na Pobra do Caramiñal. Aqueles primeiros migrantes, atraídos pola abundancia de sardiña, instalaron barracóns de madeira xunto ao areal e artellaron un sistema de intercambio que enriqueceu ambas comunidades: mercaban a sardiña 'escochada' aos mariñeiros e cambiábana por produtos mediterráneos como aceite ou viño. Co tempo, uns 140 cataláns se asentaron alí e, arredor do ano 1830, xa existían ata 16 fábricas de salgadura nese tramo costeiro.

ARQUITECTURA E EVOLUCIÓN URBANA

A fisonomía do barrio defínese arredor dunha rúa paralela á praia. As primeiras construcións eran rectangulares e dunha soa planta: xunto ao fogar familiar, habilitábase a área de traballo salgador. Conforme avanzou o século XIX, xurdiron edificios de dúas alturas: o piso superior aloxaba á familia, e abaixo concentrábase a fábrica e o almacén. Orientadas de este a oeste para protexerse do vento, estas estruturas foron modelo arquitectónico típico de moitas zonas costeiras galegas, aínda que hoxe apenas sobreviven algúns exemplos na Pobra do Caramiñal. A finais do século XIX e comezos do século XX, a actividade neste barrio diversificouse: súmaronse ata 9 fábricas de conserva, totalizando aproximadamente 25 instalacións industriais distintas na zona. No tocante ao número de casas, tratábase dun conxunto liñal de entre 16 e 25 unidades edificadas, distribuídas en fileira sen grandes ocos.

INNOVACIÓNS E CONFLITOS

Os 'fomentadores' cataláns non só viñeron mercar peixe e salgar, senón que tamén trouxeron tres revolucións técnicas decisivas a Galicia, especialmente importantes para a pesca de sardiña, que era o recurso base de toda a industria de salgadura:

• Redes de arrastre dende a costa (xávega) e redes de cerco (chinchorro, traíña, xareta): Introduciron o sistema de pesca de xávega --chamado en Galicia 'xeito' ou 'arte de tiro'--, consistente en redes de arrastre dende terra que requirían de barcos coordinados e equipos de homes na beira. Era unha técnica do Mediterráneo que permitía capturas masivas, moito máis eficiente que a palangre ou os métodos tradicionais. Pola súa banda, a traíña permitía rodear bancos enteiros de sardiña en mar aberto e capturalos do tirón. Estas artes requirían barcos máis grandes e especializados, redes custosas e organización empresarial. Estas técnicas foron desprazando ás formas tradicionais e comunitarias da pesca galega --como o xeito ou a pesca con nasas--, xerando unha economía de escala que transformou as relacións laborais e a estrutura produtiva.
• Revolución na técnica do salgado, co 'salprensado': Os galegos empregaban o sistema tradicional de 'escochado', no que se abría a sardiña a man, sacábanselle as vísceras e a cabeza, e logo se salgaba con técnicas rudimentarias. Os cataláns introduciron o chamado sistema de salprensado, moito máis industrial. As sardiñas dispoñíanse en capas alternas con sal dentro de toneis e logo colocábase peso enriba --pedras ou prensas-- para favorecer a deshidratación. Isto permitía unha maior conservación, estandarización e volume de produción. Tamén facilitaba o transporte e exportación do produto a mercados lonxanos --Cataluña, interior de España, e mesmo América ou norte de Europa--. Esta innovación tecnolóxica fixo que as fábricas catalanas foran moito máis competitivas, xerando friccións cos salgadores tradicionais.
• Novos xeitos de organización, coa chegada da privatización de aparellos de pesca e o traballo asalariado: O modelo galego tradicional era cooperativo e familias, é dicir, a comunidade pesqueira compartía recursos, artes e beneficios. Sen embargo, os cataláns trouxeron unha lóxica empresarial moderna. Contrataron obreiros asalariados, tanto nas fábricas como na pesca, introducindo relacións de clase distintas. Privatizaron aparellos de pesca, é dicir, eran propietarios de barcos e redes, e contrataban mariñeiros para traballar neles. Isto rachaba coa lóxica comunitaria galega, na que o mar concebíase coma un ben compartido e a pesca era un dereito ancestral.

Estas novidades provocaron tanto prosperidade coma tensións: integrándose na sociedade galega, xeraron enfrontamentos pola súa identidade cultural e económica diferenciada do resto da veciñanza local. Os conflitos entre cataláns e galegos foron frecuentes durante todo o século XIX, e nalgúns casos documentados. Hai rexistros de conflitos especialmente importantes en Arousa, Vigo e tamén na Pobra, onde as fábricas catalás foron acusadas de explotar a mulleres e nenos, ou de pagar soldos inferiores aos locais. En ocasións, producíronse boicots ou sabotaxes a embarcacións ou redes catalás. Tamén hai unha dimensión cultural do conflito: os cataláns mantiñan o seu idioma e formas de organización, o que xeraba rexeitamento ou desconfianza.

XERME DA INDUSTRIA CONSERVEIRA

Máis aló da salgadura tradicional, o paradigma mudou a comezos do século XX: comezou o envasado manual en vidro, e pronto chegou a primeira fábrica moderna de conservas na Illa de Arousa, liderada por Juan Goday Gual cara 1879/1880. O barrio catalán foi semente da potente industria conserveira que hoxe define parte da economía da vila. Na Pobra, os cataláns construíron unha rúa enteira xunto ao areal, con casas e fábricas de salgadura orientadas ao traballo familiar e produtivo. Xerouse así un microcosmos catalán, con costumes, técnicas de pesca, modos de comercio e ata relacións laborais distintas. O Barrio dos Cataláns ten sido recoñecido coma un dos núcleos industriais máis antigos do litoral galego, anterior mesmo ao auxe da conserva metálica que chegaría tempo despois. Por iso, diversos colectivos e expertos piden que se lle catalogue como Ben de Interés Cultural (BIC).

O LEGADO PATRIMONIAL

Hoxe o Barrio dos Cataláns perfílase coma un dos poucos exemplos de arquitectura industrial tradicional galaica. Aínda que deteriorado, o plan local prevé a súa restauración. E aínda que houbo moitos cataláns instalados en diferentes puntos do litoral galego entre os séculos XVIII e XIX --especialmente en Arousa, Vigo, Muros, Cangas ou Bueu--, na Pobra do Caramiñal consérvase o único barrio que mantén unha estrutura urbana recoñecible vencellada á actividade de salgadura organizada por cataláns. O barrio exemplifica o sistema de 'casa-fábrica': unha tipoloxía moi pouco habitual, na que o espazo doméstico se integra co industrial de maneira funcional e planificada. Estas construcións rectangulares, baixas, de muros grosos e a miúdo con salgadoiros na planta baixa, son tamén raras en Galicia se nos imos fóra da Pobra.

UN PASEO EMOCIONAL POLO BARRIO

Imaxina o cheiro potente do sal, o ritmo cadencioso do vaivén das barcas, os arredores do areal suspendidos entre a brétema da ría e o traballo incansable de salgadores. O barrio emerxe coma unha testemuña silenciosa dunha época na que a modernidade industrial desembarcou dende Cataluña: casas-fábrica que pechaban aspiracións humanas e soños de progreso. Se camiñas hoxe pola rúa xunto ao antigo areal, a memoria actívase: en cada fachada ruinosa, nos vestixios de muros, escóitase o eco de serruchos, redes e conversas entre dúas culturas. E é que o Barrio dos Cataláns non é só un vestixio. É un poema vivo sobre como persoas, redes e sal transformaron unha vila costeira nun centro industrial conserveiro. É canto de vento, de sardiñas, de fronteiras esquecidas e de convivencia conflitiva, de redención económica e de identidade. Se as pedras falaran, contarían historias de Cataluña e Galicia unidas por unha ría e o desexo de sobrevivir e prosperar.

 

 

 

 

Ver esta publicación en Instagram

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Una publicación compartida de Galicia Confidencial (@galicia_confidencial)